थारु राष्ट्रिय दैनिक
भाषा, संस्कृति ओ समाचारमूलक पत्रिका
[ थारु सम्बत १५ बैशाख २६४८, शनिच्चर ]
[ वि.सं १५ बैशाख २०८१, शनिबार ]
[ 27 Apr 2024, Saturday ]
‘ खिस्सा/बटकुही ’

संस्कृतिके बिलाप

पहुरा | ७ मंसिर २०७७, आईतवार
संस्कृतिके बिलाप

एक समय अइसा रहे, लक्ष्मीराम बहुट सुखी रहैं । घरके एकलौटा छावा, खैनापिना कौनो समस्या नाई । बपुवा काशीराम बर्का मेहनती, मुर्गीबोल्टैसे काममे डटपर्ना । हुकहिन देखके गाउँक मनै अचम्म परैंह् । लक्ष्मीराम फे करिब करिब अपने बाबकहस् मेहनती रहैं । अपन समयके उ गाउँठाउँक हिरो रहैं कलेसे फरक नाइपरी । भारी जिउडाल, कन्ढम रुमाल, पुराबाँही झुलुवा ओ धोती, उँप्परसे सडरी हुँकार पोशाके रहिन् । धोती छल्कैटी कोई आई लग्तीकि यी हो ना हो लक्ष्मीराम भलमन्सा हो कहके मनै डुरेसे जानलेइह ।

समय कना बलवान रहठ । समयके हेराफेरीसे मनै कहाँसे कहाँ पुगजिठैं । जस्टे संगट कर्बो ओस्टे हुजिबो । भलमन्सक घर सट्टर मनैनके अइना जइना लग्ले रहना । कबु धनगर्ही, कबु नेपालगन्ज, कबु काठमान्डुसे सरकारी कर्मचारी अइना–जैना लग्ले रहना । कोई उर्मुस्–गुर्मुस् कर्ना दौरा–शुरुवाल लगैना टो कोई अंग्रेजी कोट–पाइन्ट ओ टाई लगैना । सबजे कहना “भलमन्सा ज्यू अब त भएन हो, धोती कति लाउनुहुन्छ, जमाना कहाँ पुगिसक्यो, तपाई अझैं धोतीमा ।” अस्टहीं अर्ती उपदेस डेहुइया मनैनके कारन, संगटके कारन बुढापामे लक्ष्मीराम जी पाईन्ट ओ सर्टमे सजढज हुइलग्नै ।

पहिल डिन सर्ट ओ पाइन्ट लगाइबेर खूब लजैनै हुँ । केहरु हेरेनाइसेक्ना मेरिक लाज लग्लिन् हुँ । लगासेक्टी कि अपन बर्की नटिनियैसे पुँछनै, फूलरानी ! मै सोहाइटुँ कि नाई ?

‘खूब सोहाइल बाटो बुडु । बिर्कुल हिरो हस बिल्गाइटो, डोसर बुडी भर नानन्हो ।’ बुडी कहलिन् ।

लक्ष्मीराम लजैटी कहल रहैं हुँ, ‘अरे मजासे बटाउ, मजाक करेहस् करटो टुँह, नाइसोहैम टो नाइघालम मै !’

नटिनिया फूलरानी फेन हा हा हा हा हँस्टी ठपडेली ‘जट्टीसे कहटुँ बुडु, नाइठागठुँ, अटरा सुग्घुर बिल्गाइटो, खूब सोहाइल बाटो, अब मनै थारु हो कहके चिन्ह्बे नाइकर्हीं, पर्बटिया बटैहीं ।’

लजाइहस् कर्टी, लक्ष्मीराम पाइन्ट सर्ट लगाइल रहैं । सावाँसे ब्याज प्यारा कहठैं, लक्ष्मीराम अपन नाटी, नटिनियन खूब माया करैैंह् ओ टुँह कहके बोल्कारैंह् । पाछेपाछे हुँकारमे आधुनिकताके नाउँमे बहेलुवा संस्कृति अइसा छाप छोडडेहल कि हुँकार मन अपन हरेक काम, चिजहे गलट ठहराई लागल । बहेलुवा संस्कृति, संस्कारहे सही कहेलागल । मनमे बडप्पन छागिल, समाजसे, लोकलज्जासे कौनो डरभय नाइरहगिल । अपन छोटकी छावक भोजमे टो उर्डिये जारी करडेहनैं, नेउटामे छपाडेहनै–

“थारु मनै पैन्ट–पैजामा ओ जन्नी मनै सारी–धोतीमे अइबी ।’ नेउँटा बाँटे जउइयन हे कहडेनै ‘जे पुछी उहीहे कहडेहो कि पैन्ट पाइजामा ओ सारी धोतीमे किल भोज खाई जैना बां” । “जीपमे बराट, मण्डपमे भोज, जेहोर जेहोर बाहुन बाजे, ओहोर ओहोर स्वाहा” कहेहस्, ज्या ज्या बभना कहल, उहे अनुसार भोज उसर्गिल । न टो डोलीडाँरी, न टो चन्डोल, न टो माँगर न टो कौनो गीतबाँस । गाउँक मनै डुरेडुरे कहैं, ‘भलमन्सा कइसिन् भोज करल, बिनारसबसके ।’

एकडिन लक्ष्मीराम लहाखोरके महाडेवमे प्रसाद चरहाई लग्ठैं, तमाम लर्कनके लाइनमे बर्का छावक ओरका नाटी फे प्रसादके लग लाइनमे लागठ, हाठ पसर्टी कहठ–

‘बुडु मिहिफे प्रसाद’ । बर्की पटोहिया भिट्टरसे डगुर्टी अइठी, छावक हाठमसे प्रसाद फटकर्टी, कहठी– ‘छावा हमरे क्रिश्चियन हुई, शैतानपर चर्हाइल प्रसाद नाइखैठैं, टोर बाबा गरियैहीं, चुप्पेचोल, घिंर्हिअइटी नटिवाहे लैजैठी ।’ लक्ष्मीरामहे बरा दुख लग्ठिन् । प्रसाड बाँटेबेर उ कुछनाई बोल्ठैं ।

भगवानपर चर्हाइल प्रसाद न बर्का खैना, न बर्कक नानल मिठाईसिठाई मझला खैना । पारिवारीक गारी घुसकरिया करेहस् चलेलग्लिन । नाटी नतिनियनके फे रुपरंग बडलगिलिन् । कहाँके गोनिया–चोलिया, कहाँके लेहँगा–फरीया, कहाँके धोती रुमाल । ओइन टो चाहल अँगे्रजी टोपी, टाई–सूट, मिनी स्कर्ट जैसिन् छोट, उटुङ्ग ओ अलपटरे बिल्गैना पाटिर कपडा । रक्षा बन्धन, तिज, भाई टीका मनही पर्ना, देउसी–भैलो खेलही पर्ना । यी अजीवके बडलाव, यी अजीवके डृश्य, यी अजीवके तमासासे अब लक्ष्मी परेशान रहैं । मने करैंह् का ?

लक्ष्मीराम कैचो छावा पटोहिया, नाटी, नटिनियन कहनै– “अइसिन काकरे कर्ठो, टुहरन क्रिश्चियन नाइबन्ना रहे, टुहरन अइसिन छोटछोट कपडा नाइलगैना रहे, हमार अपन भगवान, देवीदेउटा बाटैं, हमरे अपन पुर्खनके पुजा कर्ठी ।” मुहफट्ले जवाफ पाइँह्, टुँह काकरे झुलुवा ओ धोतीसे अब कोट–पाइन्टमे आगिलो ? अपने जन्ना नाई, हमरन कहना ! भल्मन्सक बोल्टी बन्ड ।

भल्मन्सक बर्का छावा क्रिश्चियन ओ मझला छावा तिलकधारी भगत । एकठो रामके भगत टो डोसर येशुख्रिस्टके पुजारी । कुलदेवता कहटी कि डुनहुन एलर्जी हुइना । ओइनके विचारमे कुलदेउटा कलेक भूत, भूतनके पूजा न टो रामके भगतसे हुइना, न टो येशुके पुजारीसे । डुनु कट्टरपन्ठी । डुनुजे कहसेक्नै “कुलदेउटन पुज्बो टो पुजो नि टो नरुवम् बगाउ ।” लक्ष्मीरामहे छावनके यी ब्यबहारसे ४० भोल्टके करेन्टसे फे ढेर झटका डेलेबाटिन् । मने का करैंह्, मजबुरीक नाउँ महात्मा गाँधी कहेहस्, बुर्हेडारीमे देउटनके पुजारी फे बने परटिन् ।

सरिरके सिहराईसे मानसिक सिहराई मनैन आउर झोरडेहठ, कमजोर बनाडेहठ । अस्टहीं ब्यबहारसे लक्ष्मीराम टेन्सनमे रहठैं । मानसिक ठकाइक कारन पहिलेसे कमजोर हुजिठैं । मिझनी जुनके समय रहठ, कहठैं–

‘बुडी फूलरानी, एकघची खटौली छिरुवम नानडेउ न, मिहिन आराम कर्नास् लागटा ।’

‘अब्बे नानटुँ बुडु’ कहटी फूलरानी बुडुक लग झोंगट खटौली छिरुवम लैजाडेहठ ।

‘आजकाल्ह घरअंगना किल नेंग्ठुँ, टबु सिहरजैठुँ हो बुडी, एकघची आराम करलिउँ’ कहटी लक्ष्मीराम खटौलीमे ढन्मनाजैठैं । उ आराम खोज्ठैं, मने डिमाग आजकाल्ह छावा, पटोहियनके ब्यबहार कैसिन् होगिलिन् कहके सोच्ठैं । खटौलिम् उन्डरल लक्ष्मीराम उप्पर जर्जर जर्जर हेर्ठैं, डिमाग बरा भिट्टर पेलरहठिन् काहुँ । उ डेख्ठैंं, एकठो भयावह, डरावना रुप । करियाकलोठ डेंह, बराबरा डाँट, भारीभारी भुत्ला रहल, डरलग्तिक डन्टुरुवाहस् मनैया, एकठो सुग्घुर छाईहे रखेडटा, रखेडटा ।

१३, १४ बरसके उमेर, अनारी, हुरगुरार–कोमल डेंह, लेंहगा, चोलिया ओ डुपट्टा लगाइल, नाकमे फेंफी बुलाका ओ पुरा सरिर उजरेभैल चाँडीक गहना लगाइल, उ छाई भागटी, करियाकलोठ डन्टुरुवा रखेडटा । छाई रोइटी, चिल्लाइटी, फिफिआइटी, डगुरटी, सों सों सों सों कर्टी, हँफ्टी यिघर, उघर पेलटी, कोन्टिम नुके खोजटी, निकरके फे भागटी, कहटी– “मिहिन सरन डेउ, बचाउ, टुहरे काकरे हेरटो, काकरे नाइरोकठो ? मिहिन उ खाडरी, मिहिन मारडारी, टुहरे कैसिन मनै हो ना ? टुहुनमे दयामाया बा कि नाई ? कोई टो बचाउ मिहि” हाठ जोर्टी उ रोइट भग्ठी, बिलाप कर्ठी, गुहार मग्ठी, उहीहे बचुइया कोई मनै नाइठहर्ठैं । छाईहे सरन डेहना कोई हिम्मट नाइकरठोईं । मनै हेरटैं मने उहीहे घरमे बलैना केकरो हिम्मट नाइहो । मनैनके आँखिम् फे आँस छल्कटा, टिल्मिलाइटा, ओइने कहटैं “काकरी छाई हमरे चाहटी, टुहिन बचाली, मने डन्टुरुवाहे रोक्ना हमारठन सक्ति नाइहो, हमरे कैसिक बचाई ?” छाई मनैनके जवाफ सुनके फे भग्ठी ।

लक्ष्मीराम डुरेसे हेरटैं, हुँकार आँखी फे रसागिल बा । करियाकलोठ उ कसाहीक पर हुँकहिन भारी रिस लागटा । सोंचटैं, आखिर मनै काकरे नाइरोकठोईं ? हिम्मट टो कर्ना चाही । मोरओर आई टो, मै टो नाइछोरम् । देवीस्वरुप उ छाई मनैनके घरओरसे रोइटी भग्टी, गिर्टी लक्ष्मीरामके ठन पुग्ठी, पाउ पर्ठी ओ कहठी– “बाबा मिहिन बचाउ, मिहिन बचाउ बाबा, मिहिन मारडारी, खाडरी यी ।”

देवी स्वरुप छाईहे डेखके लक्ष्मीराम पुछ्ठैं– “टुँह के हो छाई ? ओ टुहिन रखेडुइया उ के हो ?” छाई कहठी “मैं टुहुन प्यारी डुलारी संस्कृति हुँ बाबा, संस्कृति ! मिहिन बचालेउ बाबा ! यी डरावना रुप, बहेलुवा संस्कृति हो, जे लग्ढार रखेडटा, मै सरन मागटुँ, मिहिन बचाउ कहटुँ, पुकार करटुँ, अर्जी, बिन्टी करटुँ, कोई नाइसुनठो बाबा, मिहिन बचैना कोई हिम्मट नाइकरठो, हमरे बचाई चाहटी मने डन्टुरुवाहे रोक्ना हमार सक्ती नाइपुगठो कहटैं, मिहिन रहेसेक्ना अब कहुँ ठाउँ नाइमिलठो बाबा, टुँह भलमन्सा हो, बचालेउ बाबा ।” उ ढरढर ढरढर आँस बहैटी उ बिलाप कर्ठी, कहठी “अब मोर ठाउँ, पैन्ट, पैजामा, दौरा ओ सुरुवाल लैलेहल, धोती, सारी, कुर्ता ओ सुरुवाल लैलेहल । तिज, भाईटीका, रक्षाबन्धन लैलेहल, मै कहाँ जाउँ बाबा ? मिहिन ठाउँडेउ बाबा ! मिहिहे बार्होमास भागे परटा ! का ३६५ डिनमनसे १५, २० डिन फे मोरलग नाइहो ?” संस्कृतिके बिलापसे लक्ष्मीराम फे रोइलग्ठैं । डारड लग्ठिन्, मुहसे निकरजिठिन्, “ठाउँ मिली, जरुर मिली । मै बचैम टुहिन ।” अक्केघची बटवाई का पैठैं, उ भयावह डरलग्टिक रुप लग्गे आजाइठ । संस्कृति डरैटी कहठी, “बाबा बचा लेउ मिहिन, उ मारडारी, खाडारी !” लक्ष्मीराम करियाकलोठ उ डन्टुरुवकपर रिसैटी तरवार उठाके कहठैं, “हमार छाईहे रखेडुइया टैं के हुइस् ? सचसच बटा, नि टुहिन गेंरडेम् ।” संस्कृतिहे चप्से पकरके अपनओर टानलेठैं फे कहठैं, “अब सही बटा नि गेंडेम ।”

हाठ जोर्टी उ डरावना रुप कहठ, “मै बहेलुवा संस्कृति हूँ भलमन्सा ज्यू । यी टुहुन संस्कृति हो, मने यिहिन बचैना अब टुहुनठे कौनो क्षमता नाइहो, कौनो उपाय नाइहो, यी कहाँटक भागी, यिहिन सरन के डी ? सारा ठँरिया, बठिनियनपर मोर मायारुपी प्रभाव बा, धर्म टरट्यौहर, लवाई खवाई जैसिन टमाम नाउँ ओ रुपसे मै सकहुनपर सवार बाटुँ, मोर प्रकोपसे सब प्रभाविट बाटैं । यी कहाँटक भागी ? ३६५ डिनमे अब सिर्फ १०, १५ डिनसम् किल येकर बाटिस् । आउर सब मै लैलेले बाटुँ । यी १०, १५ डिन यिहिन बचाइटा । जबसे यी १०, १५ डिन मोर कब्जामे आई, येकर प्रानपखेरु नाइरही, यी सुग्घुर सरिर फे ढली, मोर अहरा बनी, टबसे कौनो उपाय नाइरही, हा हा हा हा” हाँसठ । लक्ष्मीराम जोरसे चिल्लाके कहठैं, “नाई !’ अइसिन् कबोनाई हुइसेकी, कबोनाई ! मै यिहीहे बचैम्, कोई हालटमे बचैम् ।” हुकहिन रिस लागठ, तरवार उठैठैं ओ कहठैं “मोर छाईहे खउइया टैं कौन हुइस, मै अब्बहीं मारडारम् ले” कहके तरवार झम्कैठैं ।

लक्ष्मीरामके ‘नाई’ कहके चिल्लाइट सुनके नटिनिया फूलरानी कहठी, बुडु का हुगिल ? का हुगिल बुडु ? सुटल मनै अइसिक चिल्लैठो ! अब्बे टो मजासे घोर्र घोर्र सुटटहो, काहोगिल बुडु ? नाटी नटिनियैं सब एकट्ठा होजिठैं । लक्ष्मीराम कहठैं, “बहुट गल्टी होगिल बा हो मिहिनसे, बहुट खराब सपना डेख्नु आज, अपन संस्कृतिहे बरा सुग्घुर छाईक रुपमे डेख्नु, भयावन रुपमे बहेलुवा संस्कृति खूब रखेडटेहे छाईहे, उ गाउँगाउँ, घरघर सब मनैनठे मिहिन बचाउ कहके सरन खोजटही, उहिन बचाई खोजुइयाफे कोइनाई ठहर्ना काहुँ, मै डुरसे डेखटहुँ, डारड लागटेहे, डन्टुरुवकपर रिस लागटेहे, मोरओर आई टो मै छाईहे बचैम ओ डन्टुरुवाहे नाइछोरम्, गेंरडेम् सोंचटहुँ, नाकहकहटी छाई मोरओर भागट अइली, मोर सरन पर्के, मिहिन बचालेउ कहेलग्ली, मै पुछ्नु, टुँह के हो ? उ कहली, मै टुहुन माघ, ढुरहेरी, चिरै, भजहर, ढुरिया पुजा, हरेरी पुजा, गुरिया, अस्टिम्की, अटवार, अनट्टर, डशैं, डेवारी, सामाचकेवा, जितिया, लवाँगी पुजा, धर्मकर्म जैसिन चालचलन, टरट्यौहार, पुजाआजाके समष्टिगत रुप संस्कृति हुँ बाबा, टुहरनके अपन पहिचान, टुहरनके अपन आन, बान, ओ सान हूँ बाबा ।”

मै डेख्नु, सुन्नु, मनै कहनै “हमरे बचाई चाहके फेन बचाई नाइसेकठुई, डन्टुरुवाहे रोक्ना हमारठन शक्ति नाइपुगठो, ओइने मोरओर हेर्टी रहगिनै, ओइनके हेराई मिहिन इसारा करटेहे, मिहिन लागल, मै भल्मन्सा हुँ, गाउँक जिम्मेवार मनै हूँ, टबेमारे मनै मोरओर हेरटैं, जिम्मेवार मनै हुइलेक कारन हमार संस्कृति रोइटी मोरेओर भागटी, रहना ठाउँ खोजटी, मै सहारा बनगिनु बुडी, मै बचैम् कहनु, कोई हालटमे बचैम् कहनु, तरवार उठैनु ओ ओकरमे चलाडेनु बुडी, टुहरे जगाडेलो, आज बहुट दुःख लागल बा, अपन पहिरनसे मै फे भटकगिल बाटुँ, मै अब अपन संस्कृतिहे बचैम बुडी, टुहुन डाई बाबा साठ डेइ्ह चाहे नाडेइ्ह, मने टुहरे मिहिन साठ डेहबो कना मिहिन बिस्वास बा” कहटी उ आँस पोछ्ठैं ।

लक्ष्मीराम सारा बाट बटवैठैं, हुँकार नाटी नटिनियैं सब ढ्यान ढर्ले सुन्ठैं । उहे डिनसे लक्ष्मीराम, हुँकार नाटी, नटिनिया ढिरे ढिरे अपन चालचलनओर गम्भिर हुइलग्नै । पाछेपाछे अपन मौलिकटा बोकल टरट्यौहार, पुर्खनसे मानगिल, ढरम, करम, चालचलन, लवाईखवाईओर ढ्यान डेहेलग्नै । लक्ष्मीरामहे लग्ठिन्, महसुस कर्ठैं कि संस्कृति मोरेहस् जन्नासुन्ना गाउँक अगुवा मनैनसे हेल्हा कर्वा पैठी, टबेमारे हुई अइसिन सपना डेहठी । उ कहठैं “मै अब बहेलुवा संस्कृतिहे ठाउँ डैके अपन संस्कृति, अपन पहिचानके हत्या नाइकरम्, मै टुहुन भोजकाज अपने चलन अनुसार करम्, मनैनके बहकाइलमे अब नाइलागम् ।”

आदरणीय पाठकबृन्द ! यी छोट खिस्साके जरियासे अपन संस्कृतिके गुनगान, बखान ओ आनेक संस्कृति के बदनाम बटवाई नाइचाहल हो । यी खिस्सा (बटकुही) लिख्ना सुनैनक खास उद्देस्य अपन संस्कृतिक बारेम गँहिरसे बुझी, संरक्षन ओ संबर्ढन करी कना हो । खिस्सा (बटकुही) से किहिनो ठेस पुगल हुई टो माफ कर्बी । आजकाल्ह हमार संस्कृति बहेलुवा संस्कृतिके बुलडोजरसे पिसजाइटा । येकर कारन हमरे खूड हुई । अपन धर्म, संस्कृतिके बारेम नाइबुझे सेकके, उपयोगिता नाइबुझे सेकके, हमार यी हालट हुइल बा । हमरे हमार संस्कृतिमे जोर डी, कम्टिमे अपन टरट्यौहारमे (बर्ष डिनमे पर्ना १०, १५ डिन) अपन पहिरनहे सम्झी । आनेक संस्कृतिके सम्मान करी । आज टमाम मनै संस्कृति हेराइटा कहटैं, काकरे हेराइटा ? गँहिरसे खोजबिन नाइकरठोईं । जमाना अनुसार हुइठ कहटी आनेक धर्म संस्कृतिहे सहजे अपनाइटी । संस्कृति हमार पहिचान हो, यी चालचलन, टरट्यौहार सकहुनके समस्टिगट रुप हो कना बाट बिसराइटी । जौन डिनसे अपन मौलिकटा रहल संस्कृति ठाउँ नाइपाई, उ डिनसे हमार पहिचान हेराजाई, बहेलुवा संस्कृति हमार संस्कृतिहे खाजाई । हमार संस्कृतिके हट्याके मूलकारक हमरे ठहरब । टबेमारे सबजाने समयमे संस्कृतिके बिलाप सुनी ओ हुँकहिन् बचाई । धन्यवाद !

जनाअवजको टिप्पणीहरू