थारु भासा बहसके भौगर – २

डा.कृष्णराज सर्वहारी

आज्कल गणेश वर्तमान सामाजिक सन्जाल फेसबुकमे थारु भासम् सब्से घनके रचना पोस्ट कर्ठा । कविटाबाहेक अपन मनके आउर फेन बाट उहाँ पोस्ट कर्टि रठाँ । सावन १२ गटे उहाँ थारु भासक् एकरुपटक सवालमे ढ्यार बहस काजे ? सिर्सकमे असिन विचार पोस्ट कर्ले बटाँः

‘हम्र सक्कु थारु एक्क हुइटि कलसे फे ठाउँ अन्सार हमार चालचलन, ब्वाल, गिटबास, टिउहार सक्कु चिज फरक बा । आस हम्र एक उहँर आपन समुडायक चलन, ब्वाल, बचाइ ख्वाज्टि ओ डोसर उहँर एक्क फे बनाइ चाहटि । यि डुन्हुँ बाट कसिक सम्भब हुइ स्याकि ? कि हम्र आपन समुडायक संस्कार, चालचलन, लिखाइ, बोलाइ हन छोरके और जान्हक स्विकार परल कि एक्क बनैना सवाल जो नि उठाइ हुइल । महिँ ट का लागठ कलसे हमहिन सक्कु जाहिन आपन बोलाइ लिखाइ ठुन्यार लागठ उहमार हम्र मानक नि बनाइ । दाङ्गक मनै आपन ब्वाल अन्सार लिखि । डिउखरके मनै आपन ब्वाल अन्सार, डेसाउरी थारु, चिटाउन्या थारु आपन ब्वाल अन्सार लिखहिँ । ओम्महेँ सक्कु जान्हक पहिचान सुरच्छिट रहि ।’

गणेश वर्तमानके यि विचार बहुट मननयोग्य बा । मने थारु भासाके मेरमेरिक भासिका भिट्टर फेन मानक बनैहि पर्ना आजुक आवस्यकटा हो । नै टे जा बेल्सलेसे फे ठिक कना अवस्ठा पर्ले रहि । भासाविग्यानके अनुसार प्रटेक डस कोसके डुरिमे भासामे फरक पर्टि जाइठ । अक्के ठेन गुज्मुजाइल राई जाटिन्के टे २५ ठो भासिका बटिन कलेसे झापासे कन्चनपुरसम थारुन्के बसोबास रहल थारु बोलिमे विविढटा रना स्वाभाविक हो ।

थारु भासामे विड्यावारिढि करल डा गणेशप्रसाद खराल पुर्बि, मढ्यपस्चिउँहा ओ पस्चिउँहा कैके थारु भासाहे मुख्य ३ भागमे वर्गिकरन कर्ले बटाँ (१९९२ ई.ः ५८०) । उहाँ यि वर्गिकरनहे टुक्रेइटि पुर्बि भासिकामे मोरङ्गिया, सप्तरिया ओ राजबंसिया, मढ्यपस्चिउँहा भासिकामे चितवनिया ओ नवलपुरिया ओ पस्चिउँहा भासिकामे डंगौरा, डेउखुरिया, डेसौरि, कठरिया ओ राना कहिके फर्छेवइले बटाँ । अनिल चौधरीके प्रटिक्रिया बा ‘भासा आयोग थारु भासा डङ्वा, रझटिया, राना, कठरिया, चितवन्या, अवधि कौन हो यकिन नाइ हो कहट । किहिन मन्ना ?’ हम्रे थारु मै थारु भिट्टरके कौन भासिका बोल्ठुँ कहिके भासा आयोगके मुँह टाके पर्ना, अपनहे अवधिभासि करार कर्ना भारि लज्जाके बाट हो ।

डा खरालके बर्गिकरन अनुसार फेन जाटिके रुपमे थारु एक हुइ सेक्ठाँ, मने भासिक रुपसे अलग बटाँ । असिनमे लक्की चौधरीके विचार अनुसार अक्केठो थारु भासाके मानकटा बनाइ परल कना प्रस्टाव बिर्कुल असम्भव बा । हमार भासाभेस फरक बा, उहेसे हमे्र थारुन्से अलग हुइ पाइ कहिके आन्डोलन करल राना थारुहे सरकार अलग पहिचान डे सेक्ले बा । मोर कहाइ आउर थारु फेन राना थारु हस अलग हुइट कना नै हो, मने अपन भासिक पहिचान जोगाइट कना हो । यकर लग ढेरसे ढेर साहिट्य सिर्जना करे पर्ना बा ।

‘थारु भाषिक शुद्धतामा प्रश्न’ सिर्सकके महेश चौधरीके लेख इहे साउन ३ गटे हमार पहुरा डटकम ओ साउन १० गटे गोरखापत्रमे छप्लक बाड थारु भासा बहसके भौगर ढुँवा फैलैटि बा । साहिट्य सिर्जनामे अब्बे डंगौरा थारु भासा सब्से आगे बा । ओहेसे डंगौरा थारु भासाके मानकटामे यि पंक्टिकारके फेन चासो रहना स्वाभाविक हो । जब २०७३ बैसाखमे दाङमे पहिला थारु साहिट्यिक मेला आयोजना कैगैल रहे । चार सिरिंखला जा सेकल सक्कु हस थारु साहिट्यिक सम्मेलनमे हम्रे भासा बहसके बाट उठैटि आइल बटि ।

सरकारि निकाय आदिवासी जनजाति उत्थान राष्ट्रिय प्रतिष्ठानके आयोजनामे २०७३ साउन १ से ३ गटेसम दाङके घोराहीमे ‘डंगौरा थारू भाषाको वर्ण निर्धारण’ निर्ढारन गोस्ठि हुइल रहे । जेम्ने कुछ प्रस्टाविट वर्न आइल । जेम्ने डेवनागरिक (ञ्, ण्, श, ष, क्ष्, त्र्, ज्ञ्, त्, थ्, द् ध्)–११ उच्चारन नइ हुइना हुइलक ओरसे बेल्सना छोर्ना प्रस्टाव । डंगौरा भासामे नम्मा उच्चारन (डिर्घ) नइ हुइलक ओरसे सक्कु छोट उच्चारन (ह्रस्व) लिख्ना प्रस्टाव । नाउँ, ठाउँ ओ ठर अपवाडके रुपमे बाहेक जस्टे बोल्जाइठ, ओस्टक चलैना प्रस्टाव ।

थारु भासाके अढ्येटा रामबहादुर चौधरी संस्कृत हस आगन्टुक सब्ड भर जस्का टस बेल्सि कना सुझाव डेठ । छविलाल कोपिला आगन्टुक सब्डहे तत्सम (हुबहु) कि तद्भव (मौलिक ध्वनि ओ जनजिब्रो बोलि) बेल्सना कना बाट भारि हो कना टर्क डेठ ।

मोर संयोजनमे अब्बे गोरखापत्र डैनिकके थारु पन्नामे इहे सैलि पकर गैल बा । छविलाल कोपिलाके सम्पाडनमे निकरना लावा डग्गर ट्रेमासिकमे फेन इहे सैलि बा । जेठ २१ गटे गोरखापत्रके थारु भासा पन्नामे छपल ‘बन्डा बन्डिमे थारु भासा साहिट्यके भौगर खिट्कोराइ’ सिर्सकके मोर लेखमे महेशजि जौन ११८ ठो सब्डमे गल्टि अंगे्रइले बटाँ । उ उहे वर्न पहिचानअनुसार लेखनमे बेलसगइल ओर्से गल्टि बिल्गैलक हो । स्मरन रहे, मानजकटाके अभ्यासके क्रममे अब्बे गोरखापत्र नयाँ नेपाल पन्नामे माझी, राजवंशी, तामाङ, धिमाल, लगायटके संयोजकलोग सक्कु लेखाइ ह्रस्व बनैले बटाँ । मगर सक्कु लिखाइ डिर्घ बनैले बटाँ ।

का बा उपायः

महेशके लेखमे बुद्धसेन चौधरीक् टिप्पनि बा कि सर्वहारी पस्चिउँहा थारु भासाहे झन झन जटिल बनैटि लैजैटि बा । सक्कु भासामे अन्य भासासे सब्ड आइल रहठ । उहि अपने टरिकाले लिख्लेसे अर्ठके अनर्ठ हुइ सेकठ । ओस्टक लौव अग्रासनके प्रढान सम्पाडक केबी चौधरीके प्रटिक्रिया बा, ‘बर्णके सन्दर्भम सक्कु प्रयोग कर्ना कि आकुर छोर्ना कना बाट ऐंचार बा । म्वार बिचार म सक्कु बर्ण प्रयोग कर्ना बैज्ञानिक हुइ कनाअस लागठ । हमार मौलिक शब्द म भर जस्ट बोल्ठि ओस्ट लिख्ना जो हो ।’

भासा चलायमान रहठ । नेपालि भासाके सब्ड सब्डके अभिन फेन बहस हुइटि बा । पहिले शहीद, शहर लिख्ना सब्ड सहीद, सहर हो सेकल । यडि हमार मौलिक सब्ड म भर जस्ट बोल्ठि ओस्ट लिख्ना जो हो कना केबीके कहाइ हो कलेसे उहे अनुसार उहाँ सम्पाडक रहल लौव अग्रासनके अइना अंकमे सुढार करे परल । उहाँक् सम्पाडकिय संग्रहके संकलन हेर्ना हो कलेसे अक्के प्यारामे उहे सब्ड कइयो मेरिक बेलस गइल बा । डैनिक रुपमे निकरटि रहल पहुरा टिम फेन कम्टिमे मौलिक सब्ड जस्टे बोल्ठि ओस्ट लिख्ना सैलि बनाइ परल ।

अब्बे दाङके नयाँ युगबोध ओ गोरक्ष डैनिकमे फेन थारु पन्ना ठाउँ पैले बा, बहुट फोहि लागठ । मने लेखक हटारमे जा लिख्लेसे फेन पेज संयोजन कर्ना संयोजक उहे छापडेठाँ । भर्खर शालिकराम चौधरीक् हरडह्वा सम्बन्ढि लेखमे हरधाह्वा, हर्डह्वा, हरडह्वा बेलस गैल बा । हमे्र कबसम अक्के लेखमे कैयो मेरिक सब्ड बेल्सना हो ? महि लागठ, जब हम्रे एक एक सब्ड केरैटि जाब, लेखनमे एकरुपटा आपसे आप आइ ।

सोम डेमनडौराके प्रटिक्रिया बा, ‘आगन्तुकबाहेक थारुमा मैले जे लवज निकालेर बोल्छु, त्यो त्यसरी नै लेखिनु पर्छ भन्ने मेरो मान्यता हो । यद्यपि कृष्णराज सर्वहारीज्यूको लेखाईमा पनि मेरो पुर्ण सहमती छैन ।’ ओहोर हरचालीके सम्पाडक सागर कुश्मीके कहाइ आइल बा, ‘महेश जि के कहाइ फेन थिके हो, मानक नै बनत सम । आधार ते हुइ परल पहिले ।’

कवि राजुकमार कान्छाके प्रटिक्रिया आउर उट्टेजना फैलैना मेरिक बा । उहाँ सेयर कर्ले बटाँ, ‘थारु भासा अध्येताहरुले बिगारेको बाटो । साच्चिकै कुरा गर्ने हो भने थारु भासाको लिपी तथा अन्य विधाका अध्यताहरुभन्दा त जन्मँदै थारु भासा सिकेको ५ वर्सको बच्चा बढी जानकार हुन्छ होला, थारु भासाको बारेमा । डोनरहरुको पैसा कुम्ल्याउने एउटा दह्रिलो बाटो थारु भासाबारे अध्ययन गर्नेहरुलाई कुनै पनि अधिकार छैन, थारु भासामाथि आफ्नो हालिमुहाली गर्ने । एउटा कुरा के भने – हामीसँग मौलिक शब्दहरु तमाम छन्, लिखित रुपमा नहोला मौखिक रुपमै जीवित छन् । त्यसैबाट लिपी खोजौँला हामी आफैले बरु । तर कसैले थारु भासा बिगार्ने चेष्टासम्म पनि नगरौँ । यसबाट घाटा थारुहरुलाइ होइन तपाइँ आफैलाइ हुनेछ । चेतना भया ।’ हम्रे सब्जे मौखिक रुपमे रहल मौलिक सब्डके जो वकालट करटि । असिनमे बिना पट्टक डोनरके पैसा खाके भासामे हालिमुहालि करल आरोप किहि लगैलक हो, उहाँ अपन भिटरि मनसे पुछे परल ।

महेशजिके लेख नेपालि भासम् रहल ओर्से हुइ सायड सामाजिक सन्जालमे सोम, राजकुमारलगायट बहुट जन्हनके प्रटिक्रिया नेपालि भासम् आइल । यि कसिन विडम्वना हो, हम्रहिन अपन थारु भासक् मानकटक लग औरे भासक् सहारा लेहे परटा ? सामाजिक सन्जालमे जे थारु भासक् सुड्ढटक बाट नेपालिमे सेयर करटा, एकफेरा मजासे हेरे, उ नेपालि भासा जो कट्रा सहि लिख्ले बा । नेपालिमे थारु सब्ड गाँठ पारल रू डिर्घ लिख्जाइठ । यम्ने के ख्याल कर्ले बा ? हरचाली पत्रिका निकरना सम्पाडक नेपालिमे समेट चलल् ठिकहे थिक बेल्सना हाँसि लग्टिक बाट हो । अरे बाबा, हमे्र यि कारनसे कुछ व्यन्जन नै बेल्सठुइ कहिके डंगौरा थारु वर्न पहिचान गोस्ठि (२०७३ साल) के आढारहे टर्क डेटि डेटि लिख्ना आढार हुइ परल पहिले कहटि बटाँ । हमार मौलिक सब्ड जस्टे बोल्ठि ओस्ट लिख्ना चाहि कना टर्क फेन डेटि जैना ओ कसिक बोल्ठि कना ठहर करे फेन नै सेक्ना इहिसे भारि विडम्वना आउर का हुइ सेकि ।

थारु भासाके अढ्येटा रामबहादुर चौधरी संस्कृत हस आगन्टुक सब्ड भर जस्का टस बेल्सि कना सुझाव डेठ । छविलाल कोपिला आगन्टुक सब्डहे तत्सम (हुबहु) कि तद्भव (मौलिक ध्वनि ओ जनजिब्रो बोलि) बेल्सना कना बाट भारि हो कना टर्क डेठ । महि लागठ, आगन्टुक सब्डहे पहुना सब्ड रुपान्टर कैटि कौन कौन सब्ड पहुना मन्ना यकिन कर्ना, उहि पहिले जस्टे लिख्जाए ओस्टक लिख्ना ओ थारु मौलिक सब्ड बोलिअनुसार लिख्लेसे हमार बिच डेख परल मानकटाके बहस ढिरे ढिरे ठाउँ लागि ।

नेपालि साहिट्यमे एमए करल आदित्य चौधरी महेशजिके लेखके प्रटिक्रियामे कहठि, ’नेपाली भासालाई मानकीकरण र स्तरीकरण गर्ने सन्दर्भमा विभिन्न भासिक आन्दोलन र अभियानहरु भएको सर्वविदितै छ । थारु भाषाको सन्दर्भमा व्याकरण लेखन, अनुसन्धान, तुलनात्मक अध्ययन तथा शब्दकोश निर्माण कार्य पर्याप्त मात्रामा भएको छैन । थारु भाषासम्बन्धी गहन अध्ययन अनुसन्धान हुन बाँकी नै छ । यस्तो अवस्थामा थारु भाषाको मानक रूप के हो ? यसको आधार निर्धारण हुनुपर्छ । कुनै पनि भाषालाइ मानक रूप दिन सहज छैन । यसको लागि भाषाविद, प्राज्ञिक समूहबाट बहस र बृहत छलफलद्वारा मानक रूप निर्धारण गर्नु आजको आवश्यक्ता हो । तसर्थ कसैप्रति पूर्वाग्रही नभइ प्राज्ञिक ढङ्गले अध्ययन अनुसन्धान गरी समस्याको समाधानतर्फ जाने कि ?
यि लेखमे सामाजिक सन्जालमे आइल प्रटिक्रियाहे जस्का टस ढारगैल ओर्से मिसमास हुइलमे छमा कर्बि । थारु भासाके सवालमे महेशके बाट कट्रा गरु बा या सर्वहारीके बाट कट्रा हलुक बा कनासे फेन प्रस्टुट करल टर्क टौलि । उ टर्क टौलक् लग पलरा बेल्सठि कि तराजु ? अपनेनके विचार । मै टे मौलिक सब्ड पलरा जो बेल्सम । छिमेकिसे तराजु मंग्हि जो परि कलेसे ओकर अन्सारके तराजुले नाहि टराजुले टौलम् ।

सुशील चौधरीके प्रटिक्रिया बा, ‘मानकटा कलक जो मन्ना हो । सब्जे कुछ कुछ छोर परि, टब हम्र जुवा, पन्वा डार सेक्बि । कुहि आरोपिट कर्नासे फे डट्के लिखि, विमर्स करि ।’ ओहेसे आइ कलम पक्रि, डट्के लिखि, विमर्स करि । का छोर्ना, का बेल्सना ? किहि पहुना, किहि ठेहुना मन्ना ? निस्कर्समे पुगि ।

यि फेन पह्रे सेक्बी :-

थारु भासा बहसके भौगर १