थारु राष्ट्रिय दैनिक
भाषा, संस्कृति ओ समाचारमूलक पत्रिका
[ थारु सम्बत ०१ माघ २६४८, मंगर ]
[ वि.सं १ माघ २०८१, मंगलवार ]
[ 14 Jan 2025, Tuesday ]

बच्चन्के टिहुवार ‘गुरही’

पहुरा | ११ श्रावण २०७७, आईतवार
बच्चन्के टिहुवार ‘गुरही’

भूमिकाः

संस्कृटि हरेक समुडायके आपन मौलिक पहिचान हो । पहिचान, कौनो फेन जाटके आपन कला, संस्कृटि ओ भासासे जोडल रहठ् । थारू समुडायमे फेन अस्टे ढेर संस्कृटि रहल बा । जौन अब्बे ढेउरहस् लोप हुइना अवस्ठामे बा । बँचल कुछ संस्कृटि बाह्य संस्कृटिके प्रभावमे बा । अब्बे उ संस्कृटिक मौलिकटा उपर फेन प्रस्न उठ्टि आइल बा । यिहेओरसे थारू समुडायके द्विविढामे रहटि आइल बा । ओ, आ–आपने मेरके टर्क विटर्कसे समाज भिट्रे अन्यौलके स्ठिटि सिर्जना हुइल यठार्ठ फेन हमार ठन बा । ओम्हेंसे थारू समुडायके एक महट्वपूर्न टिउहार ‘गुरहि’ फेन हो ।

का हो गुरहि ?

‘गुरहि’ थारू समुडायके एक बाल पर्व हो ओ यिहिहे ढेउरजाने खाँज–खुज्लि फेक्ना पर्वके रुपमे फेन लेठाँ । यि पर्व सावन महिनाके ओजरिया (शुक्ल पक्ष)के पञ्चमीके डिन परठ् । यिहे डिन हिन्दूनके नामपञ्चमि परठ् ओ अवधी समुडायके गुडिया पर्व फेन परठ् । उहे कारनसे ‘गुरहि’ ओ नागपञ्चमि अक्के हो कना ढेउर मनैनके बुझाइ रहल बा । मने यि संयोग किल हो वास्टविकटा नै हो । थारू समुडायके ‘गुरहि’ पर्वके अपने सामाजिक मुल्य ओ मान्यटा बा कलेसे नागपञ्चमिके आपन बा । नागपञ्चमीमे साप ओ बिख्खार किरानके पूजा कैजाइठ् मने गुरहिमे न सापनके पूजा हुइठ् न टे कौनो बिख्खार बिच्छि, गोजरके । यि डुनु पर्वके मुल्य–मान्यटा ओ लोक बुझाइ फेन अलग अलग रहल ओरसे यि अलग–अलग पर्व हो कना बाट बुझ्न जरुरि रहल बा ।

थारू समुडाय प्रकृटि पुजक अठवा प्राकृट ढरम समूह भिट्टरके एक जाट हो । प्रकृटि प्रटिविश्वास कैना समुडाय रहल ओरसे प्राकृट ढरम हि थारू जाटिनके पुरान ढरम हो कना बाट ढेर इटिहासकार उल्लेख कैले बटाँ । मने पाछेक समयमे हिन्दू ढरमके प्रभावसे आपनहे हिन्दू रहल डाबि करुइयनके संख्या फेन बा । उहे कारनसे कुछ हिन्दू ढरमके पौरानिक मान्यटा फेन थारू समुडायमे अनुसरन हुइटि आइल बा । यि स्वभाविक प्रकृया फेन हो । खस्मोर्वा बैठाइ फेन कारन हो । उहेसे एक औरेक ढरम, आस्ठा ओ संस्कृटिप्रटि सड्भाव ओ समान व्यवहारके कारन अन्य समुडायके सांस्कृटिक प्रभावसे कुछ संस्कृटि थारू समुडायके लाग आपने मौलिक होसेकल बा ।

‘गुरहि पर्व एक गुरहि (नेपाली भासामे गाइने किरा) से जोडल बा । गुरहि एक उड्ना किरा हो । यि मच्छर, भुस्का लगायट छोट–छोट किराहे खैठाँ । यइनके संरच्छनसे मच्छर (लामखुट्टे) ओ भुस्का लगायट किरानमे कमि हुइना रोग–विरोख कम लाग्न बैज्ञानिक ढारना बा ओ यिहे किरानके पूजासे टमान मेकरे रोग–विरोख कम हुइना जनविश्वास थारू समुडायमे रहल बा ।

लोक–मान्यटाः

गुरहि पर्वसे सम्बन्ढि एक लोक बट्कोहि बा । टबक जवानामे नरकमे मेरमेरिक किरानके संख्या बर्हल ओ रोग फेन फैलल् । रोगके कारन मनैनके अकालमे मौट हुइ लागल । मनैं मुँवट डेख्के स्वर्गलोकके डेउटा फेन अचम्म पर गैलाँ ओ यि बाट बुझक लाग एक लवन्डिहे नरकलोक (पिर्ठमी) मे पठैलाँ । ओ, उ लवँरिया एक साढारन परिवार जलम लेहल् । ओकर बाल्यकाल बहुट सुखसे बिटल । परियारमे सक्कु जाने मजा मानिट । मने, ओकर भौजि कब्बो निक नै मन्ना उहेहे डेखके सहे नै सेक्ना, बहुट डुःख डिस् । विचारि उ सहके बैठे ।

उ छोट–छोट लर्कन संगै खोब खेल्न मन पराए ओ खेले । उहिहे लर्का फेन बहुठ निक मानिट । लर्कनसंगे उ चिर्कुट्टि–चिर्कुट्टा लग्रक गुरहि खोब मन पराए । मने, ओकर गुरहि डेखके ओकर भौजि सहे नै सेक्ना ओ गुरहि कबु नुका डेना कबु फेका डेना करिस् । अइसिक करेबर उ बहुट डुःख माने । मुले उ कुछ कहे नै सेके । उ भौजिक डरसे कबु डेहरिक गोराटिर नुकाए, कबु घरक कोनुवामे । अइसिक नुकैलेसे फेन भौजी फेंकाडिस् । एक डिन आपन खेलौना गुरहिहस् किरनके उट्पट्टि कराइल् । जब गुरहि हावामे उडे लग्लाँ टब उ ओट्रा सुग्घर सुग्घर डेख्के बहुट फोंहाइल् । ओकर बाल सखि–सहेलिन फेन कुडुक कुडुक खेले लग्लाँ । उहे गुरहि मच्छर, भुस्का लगायट छोट–छोट किरनहे खाइ ओ मारे लग्लाँ । जिहिसे मच्छर, भुस्काके प्रकोप फेन कम हुइल हो ओ रोग–विरोख फेन कम हुइल ।

यहोर मनैनके फेन अकालमे मौट नै हुइलग्लिन । यहोंर जब मनैं चयन खाइ, पिए, सुटे लग्लाँ । आब उ लवन्डिहे फेनसे स्वर्गलोक जाइ पर्ना हुइलिस् । संगे उठ बैठसे ओकर बालसखा लोग उहिसे मोहिट होसेकल रहिँट । उहसे उहिहे कौनो हालटमे नै जाइडेब कैके रोके छेंके लग्लाँ । लकिन केक्रो कुछ नै लागल् । उहिहे जैहि पर्ना हुइल ओरसे कोइ फेन रोके नै सेकल् ।

फाइल फाेटु

टब यहोंर ओकर सखिया–गोहियन मेरमेरिक गुरहि ओ डगरामे भुख लग्लेसे खाइक लाग चना लगायटके खैना चिज डेके बाजा सहिट बिडाइ करे जैठाँ । यहोंर ओकर भौजि आपन छावइहे ओकर गुरहि अँछोरके बगाइ कैह्के सिखाके पठैले रठिस् । सक्कु सखिन लावा लावा झुलवा घालके चानक कोंहरिक पहुरा लेके गाउँक सिवानासम पठाइ जैठाँ । जब कोंहरि ओ चिर्कुटिक गुरहि–गुरहा डेके बिडाइ करे लग्ठाँ टब्बहें ओजिक छावन अँछोरके बगैना ओ सोंटाले पिटे लागल टे उहे कोंहरि डेके पठैला ओ गुरहिहे गाउँसे बिडा कैलाँ ।

घर छोरके जाइबेर उ आपन घरक डेहरिक गोराटिर ढैल गुरहि सम्झ । टब डाइहे डेहरि टिर ढइल् गुरहि मजासे ढैडेहो, मजासे सहेर डेहो कैह्के गिट गइटि असिक कहठ्:

दाङ बोले टिम्कि, महदेवा बोले ढोल
डेहरिक गोरटिर ढइल बा मोर गुरहि ।

ओत्र किल नै हो, स्वर्गलोक जाइबेर उ ढेर ठाउँ बिसैंटि जाइठ् । अमली, असना, गुलरिक रुखुवा टिर बैठ्के आपन विरह असिक पोठ्:

दाङ बोले टिम्कि, महदेवा बोले ढोल
अमलिक रुखवाटिर बैठहिं मोर गुरहि ।
दाङ बोले टिम्कि, महदेवा बोले ढोल
असनक रुखवाटिर बैठहिं मोर गुरहि ।
दाङ बोले टिम्कि, महदेवा बोले ढोल
गुलरिक रुखवाटिर बैठहिं मोर गुरहि ।

अइसिक भूख, प्यास, डुःख कस्ट झेल्टि उ स्वर्गलोकमे हाजिर हुइल् । यहोंर उहे लवन्डि गुरहिक सम्झनामे यि गुरहि मनैन चलन चलल् हो ।

सामाढामाः

गुरहिमे आपन चेलिबेटि नाटनट्कुरनहे नेउट जाइठ् । नाट–पाँट अइलेसे थारू घरेक खानपिनके सामाढामा कैना पुरान चलन हो । बिहान्नि सुवर मर्ना लगाके काम आउर आउर टिउहारके नन्हे गुरहिमे फेन सामाढामा हुइल रहठ् । पहिलक जवानामे लुगरा फाटा कम रहे उहसे मुस्किलसे एक जोर जरावर मिले । घरक सक्हुनके लग नै पुगाइ सेक्लेसे फेन लर्कन लग भर सिवइहि पर्ना रहे । गुरहि अस्राइ जाइबेर लावा लावा लुगरा घालके जैना हुइलक ओरसे लर्कनके फेन लावा जरावरके अस्रा रहिन् ओ घरक गघुरिक बाढ्यटा फेन रहे । ओस्टक लर्कन लुग्रा सिलक उबेनु चिर्कुटिक गुरहि–गुरहा बनैना, लवन्डन लग रारा खरह्के सोंटा । सोंटा बनाइक लग लाल–काइल रंग ओ मूँज अठवा पूँज । चानक घुघरि (कोंहरि) चाना नै रहले डलहन बालि बर्का केराउ, भट्ठर निढ्ना, भुज्ना । पछिल्का समयमे भूजा फेन बिकल्पके रुपमा डेखा परल् बा । उहेसे भूजा भुज्ना । ओस्टके गुरहि उठैना नुइयाँ, सुपलि टठिया फेन चाहठ् ।

कैसिक मनाजाइठ् गुरहि ?

ओजरिक चौठा डिन चौकिडरवा गाउँमे हाँक परठ । ‘घुघरि भिजाउ रे ! घुघरि भिजाउ’ । गाउँक सक्कु जाने सन्झा चानक घुघरि (कोंहरि, चानक एक विशेष प्रकारके परिकार) भिजैठाँ । दोसर डिन पञ्चमीक रोज सन्झा चाना निढ्ठाँ ओ गाउँक सक्कु घरके छोट–छोट लर्का बिसेस लवन्डिन चिर्कुटिक टुक्रक गुरहि, चानक घुघरि चाना नै रलेसे केराउ अठवा डलहन बालिके कोंहरी (घुघरि) ओ लवन्डन भर सोँटा (कोंर्रा) लेके टयार हुइठाँ । सोँटा रारा (काँस)के एक फुल्रा अठवा डुइ फुल्रावाला रहठ् । यहोंर गाउँभरिक सक्कु लर्कानहे खोब जोग्निहस् सँपरैठाँ ।

साँझके गाउँके चौकिडरवा हाँक पारठ । ‘अरे ! गुरहि अस्राइ चलो रे, गुरहि अस्राइु टब गाउँक लर्कानहे लेले लर्कनके डाइ, डाइ नै अइलेसे डिडि, फुइनके संगे लेके निकर्ठा । सक्कु जाने घर–घरसे नुइया, टठियामे गुरहि ओ घुघरि बहुट मजासे सेंरह–मेंरहके निक्रठाँ । जब यहोंर गुरहि अस्राइ निक्रठाँ टब गाउँक सक्कु घरक मल्किनियँन, गघुनियँन या भन्सरियन टठिया ओ सुप्पा ठटैटि ‘खाँज खुजलि सक्कु लैजा, रोग बिरोख सक्कु लैजाु कहटि घरक भिट्टरसे निक्रठाँ ओ डगरसम गुरहिसंगे रोग–विरोख पठाइ अइठाँ । ओ पिर्ठमिलोक (पृथ्वी) छोरके स्वर्गलोक जाँइबर उ गुरहिसे पोखल विरहके भाव फेन गइठाँ:

दाङ बोले टिम्कि महदेवा बोले ढोल,
अमलिक रुखवाटिर बैठहिं मोर गुरहि ।

जब गौर्हि (गाउँभरके गोरु जम्मा हुइना ठाउँ)मे गाउँ भरिक लवन्डा–लवन्डिन अठवा कन्या लवन्डिन जम्मा हुइठाँ । टब गाउँके पन्हेरवा एकठो निसाना गारठ् । ओकर एक पाँजर सक्कु लवन्डन पट्निक पटानके ठ¥याइठाँ । यहोर लवन्डिन नुइया, टठियामे लानल् गुरहि ओट्ठँहे फकैठाँ ओ लवन्डन उहे गुरहिहे सोंटासे ठठैटि ‘डे घुघरि, डे घुघरि’ कहठाँ । ओकरपाछे घुघरि मागे लग्ठाँ । छोट–छोट बाबुनके आपन डाइ, डिडिनके सहयोगमे सक्भर ढेरजनहनहे पुग्नामेरके घुघरि बाँट्ठाँ ओ बाँट्टि गाउँके मरुवा (भुइह्यारठान) मे जैठाँ । उहाँँ गाउँक ग्राम डेउटनहे प्रसाड चर्हाके मरुवाक छाप्रक उप्पर छिट्ठाँ । ओ घुघरिमे डुब्बा मिलैठाँ । असिके डब्बा मिलाइल घुघरि खैनायोग्य नै हुइठ् ओ बाँट्ना काम फेन ओराइठ् । ओ सक्कु जाने आपन आपन घर अइठाँ । घर आके फेन आपन घरक उप्पर, अनाज ढैना ढनसार ओ बारिमे लगाइल टिनाटावनमे छिट्ठाँ । अइसिक करलेसे घरेम भूटप्रेट नै अइना, रोग–विरोख ओ खाँज–खुजलि नै लग्ना, बखारिमे बरकट अइना, बारिके टिनाटावन फर्ना थारू समुडायमे जनविश्वास रहल बा ।

ओस्टके लवन्डनसे ठटाइ लैगइल सोंटा कोइ फेन नाइ डेख्ना मेरके नुकाके अठवा चोराके नान्जाइठ् । उ नानके टिनहाँ बारिमे बाँढ जाइठ् । अइसिक करलेसे किरा फटिंगा नै लग्ना ओ फल फेन मजा लग्ना बाट थारू समुडायमे सामाजिक ढारना रहल बा । ओस्टके उहे सोंटाहे ढूप लगाके घोटके घाउ, खट्रामे लगैलेसे चोखैना, पेट बट्ठि ओ जुरि आइलेसे फेन यि बिरुवक रुपमे काम लग्ना जानकारलोग बटैठाँ । अइसिक गुरहि पर्व विढिवट् ओराजाइठ् ।

यि खास कैके छोट–छोट लर्कनके पर्व हो अठवा कन्या लवन्डि सहिटके पर्व हो । यि पर्वहे भाटृट्वप्रेमके पर्व फेन मानजाइठ् । घुघरि बँट्ना जौन चलन बा । यि एक डोसरमे भावनात्मक सम्बन्ढ जोरठ ओ आत्मविस्वास पैडा करठ् । ओट्रे किल नै यि टिउहारमे आपन चेलिबेटि, नाटनट्कुर फेन नेउँट जैना हुइलक ओरसे आट्मियटा बर्हठ् । कलेसे खेटिमाटि कैलक जिउ, हिलाकिचाके कारन अँगेम् खाँज–खुजलि ओ आपन अन्नबालि फेन सप्रना जौन सामाजिक ढारना बा यिहिसे फेन यकर महिमा बर्हके आइल् बा ।

जनाअवजको टिप्पणीहरू