थारु राष्ट्रिय दैनिक
भाषा, संस्कृति ओ समाचारमूलक पत्रिका
[ थारु सम्बत १४ बैशाख २६४९, अत्वार ]
[ वि.सं १४ बैशाख २०८२, आईतवार ]
[ 27 Apr 2025, Sunday ]

मन्डर्या हरि बाज्या

पहुरा | १६ असार २०७८, बुधबार
मन्डर्या हरि बाज्या

ऊ डिन्वा असार ५ गते रह । काठमाडौँम राटभर पानि पर्लक ओर्से कर्या बड्रि आम्हि फटिक नि हुइल रह । मौसम बिभाग एक अठ्वारसे ढेर डिन पानि पर स्याकि कैक जना रख्लाहा । डेश कोभिड–१९ क महामारीले बन्दाबन्दीम रह । बाहेर जाइ नि पागिलक ओँर्से ढिल सुट्ना ओ ढिल उठ्ना बान बैठल रह । उठ्क कल्वा रिझाइबेर बाबक फोन आइल, ‘हरि बाज्या ओरागिल, ठेङ्ग्रा फाँक लड्यम आरनु ।’ सोँच्बो निकर्लक समाचार सुनबेर एकफाल महि झन् कर्या बड्रिले घ्याँरल । घरक हालखवर पुछ्क मै फोन ढर्नु ।

ऊ डिनभर म्वार कानम बाबक बोलि मन्ज्रटि रहल, हरि बाज्या ओरागिल, ठेङ्ग्रा फाँक लड्यम आरनु ।’

गयर्वा किसान म्वार पर्यार पसपैह्या पालकलाग दाङसे डेउखर क्षेत्रम खोल्हायइल रलह कना बाट म्वा बुडि ओ बाज्या बटोइठ । म्वार बालमस्तिष्कम थारुन्हक उद्गम थलो दाङक बारेम साधारण भाष्य निर्माण हुइटि रहल ब्यालम मै बाँके जिल्लक कोसम्हा गाउँसे (कुसुम, हाल राप्ती सोनारी गाउँपालिका) दाङक गौह्रया गाउँ (गौरीगाउँ, हाल तुलसीपुर उपमहानगरपालिका) म डाइ ओ बाबाक संग पौलि टेक्डर्नु । यि ब्याला मै ७ बर्षक रनहुँ । बुडि बाज्या, फुइहुँक्र भर हमार चुकाहा डिउँटा बोक्क एक साल पाछ केल अइल । हमार घर–पर्यार गौह्रया गाउँम लौव ओ भौगोलिक रुपम गाउँसे अल्गाइल हुइलक ओर्से हुइ, घरम ढेर मनैनक आउजाउ नि ह्वाए, लग्घुक गै–गोट्यार, नाँटपाँट केल्ह आँइट । माघ लस्क्यैटि रह, एकडिन हमार बाबा चन्द्रजित चौधरीसे गाला मर्टि गुन्ठ्यार, फुलल गालक्, ढ्याङ, लम्मा भुट्लक मनैया आपुग्ल, मघौटा नाचकलाग कस्टार ख्वाज । अङ्नम म्वान्जक ग्यांडा बनाइकलाग चिर्कुट खोज्ठि रहल महि म्वार डाइ कलि, हरि बाज्या हुइट, ढ्वाग लाग । मै उहाक आघ मुन्टा झुकैनु । डुनु हाँट म्वार कपारिहोँर नफैटि बाज्या बोल्ल, ‘भाग्यमानी हुइहो नाटि !’ उह डिनसे मै हरिलाल चौधरीह बाज्या कैक चिन्ह भिर्नु ।

माघक डिन, माघ लहान ओरा रख्लाहा । हमार पर्यारम ढ्वाग सलाम निम्जाक भन्सम माघ खाइबेर ढ्वागभ्याँट कर हरि बाज्या अइल । महि मघौटा ढ्वाग लगौनी रुप्या डेक बाबसे गाउँहोर चल्गिल । लौव ठाउँ हुइलक ओर्से गौह्रया गाउँम म्वार कोसम्हक जट्रा सङ्घरेन नि रलह । संघरेन निरलसे गाउँहोर ख्याल जैना, नाचखोर ह्यार जैना बाट नि हुइल । गाउँम मघौटा नाच नाचट कना बाट बाबा ओ डाइक मुहमसे सुन्लसेफे नाँच ह्यार नि गैल रनहुँ । टल्लोहोँरिक पहारी टोलम नाचखोर निम्जाक नचुइया बगाल हमार घर आइट कना सुचना लेक बाबा घर अइल, साँहि जुन् । घरम जाँर छब्ना, प्याजक पट्या मिलाक सिढ्रा मच्छि भुठ्ना काम हुइ लागल । चिल्लाब्वाङ् कर्टि, खेट्वमक मट्रा, चाना, केराउ हाँठम मुठ्यक मुठ्या लेक बैँसले जुवाइल नचुइया बगालक ठँर्या बठिन्या आगिल । डाइह डोस्कि डोनि, चिरि डोनि खोज्ना साँसा छुट भिर्गिलिन्, महि जुन नाँच हेर्ना । बाबा लालटेनक कर्खा लागल सिसा मिस भिर्ला । झोलपट्टा अन्ढारम मै लाल्टेनक अजारम नाँच ह्यार लग्नु ।

मन्ड्रा बाजल, ‘टाउनक घिन, टाउनक घिन… ।’

बठ्न्यिन गिट उठैल, ‘बाबा कि सगर्वा गैनु हाँ, मुरिया लहान…’

चुट्टरम मन्ड्रा बहन्ल खरि रप्टना असक बजैना मन्डर्या ‘हरि बाज्या’ रलह । उह डिनसे मै हरिलाल चौधरी म्वार बाज्या केल नाहि मन्डर्या फे हुइट कना ठाँहा पैनु ।

याकर पाछ म्वार बाबा गिट गैटि ओ हरि बाज्या मन्ड्रा बजैटि थारु समुदायक रिटभाँट, संस्कृति, पहिचान बचैना ओ पहिचानक पघा नमैना कामम दुइ दसकसे गोँचाला भिर्टि नेङ्लक डेख्ना मै साक्षि हुइटु । हमार गाउँक मनै, चारो सान्ढा, चिरै चुरुङ्गा, रुख्वा बरिख्वा, ढुर माटि के नि हुइ हरि बाज्यक हाँठमसे सिर्जल चट्कार मन्ड्रक बोलि सुन्लक । रानपरोसक गवँल्यन, साहित्यक म्याला, महोत्सव, सभा, उद्घाटन, जुलुस, सांस्कृतीक डब्निभेँर्या, पहिचानक आन्दोलनम जुट्लक मनै सक्कुज हरि बाज्यक जादुमयि मन्ड्रा बजैना कलाक साक्षि बाट ।

जब जब डस्या आए, माघ आए, गाउँक ठँर्या बठिन्यन् नाचकलाग हौस्यैना, थारु संस्कृतिक पघा बँट्ना कामम हरि बाज्यक बरा भुमिका बाटिन् । जिउ चुम्मर निहुइबेर, घरम बखारी बान्ढल काम रहबेर फे थारु संस्कृति बचाइक लाग सड्ड टौगर पलिरल । हमार लर्का बिगारडेहटो, घरम काम कर निडेटो, पह्राइ बिगर्गिलस जसिन गुनासो हरि बाज्या ओ बाबा बर्षौँठेसे सुन्टि अइल । सायद जब मनैन्हक जिन्गिक पलङ्गाम आर्थिक पक्ष गम्हिर हुइठा, टब संस्कृती, भाषा हलुक होजिठा ।

‘गाउँक नाउँ आइटा, हमार संस्कृती बचटा, कला सिख पाइटि कना बाट किउ निबुझ्ट नाटि,’ महिसे भ्याँट हुइलम हरि बाज्या कहँट, ‘अप्निक बाबा ओ मै नाच छोर्बि ट गाउँ सुन्सान होजाइ हेरी । किउ नाचक मन नि कर्ट गढन् ।’

मै जानजुकुर हुइल ठेसे आम्हिसम् हरि बाज्या गाउँक तिन चार अड्रिक ठँर्या बठिन्यन नचासेक्ल बाट । समुदायक कम्जोर आर्थिक अवस्थाले सक्कु अड्रिक नचुइया बगाल भ्वाज कर्टिकि या कहि उमेर छिप्टिकि नाचखोरमसे डुर हुइटि गैल ट फे हरि बाज्या मन्ड्रा बजाइ नि छोर्ल । हुँकाहार् बजाइल मन्ड्रम नाचल कट्रा संघरेन्हक लर्कापर्का सयान होक फे हुँकाहार जो मन्ड्रम नाच्क आझकाल नाचखोर कर छोरसेक्ल ।

मै रंगमञ्च ओ सलिमा क्षेत्रम लागल पाछ फे हरि बाज्यसे ढेर फ्यारा सहकार्य कर पैनु । सुर्खेतक घुस्रा, दाङ् चखौरक माघ महोत्सव, तुलसीपुर, घोराहिक माघ महोत्सव लगायत ढेर ठाउँम मघौटा, भोजाहा, हुर्डुङ्ग्वा, छोक्रा गितम मै फे नाच पैनु । उहाँक मन्ड्रा बजैना कलाले नाच हेरुइया सक्कुजहन मोहन्याडेह । महि फे ढेर फ्यारा कहँट, ‘नाटि, क्याम्रा लान्क नाचक भिजोल खिच्बि ट !’ कभु ट्याम, कभु सरसामानक जोरजाम नि हुइलक ओर्से उँहाक बाट ह मै ढेर फ्यारा ‘बनि बाज्या’ कैक पान्जर लगाडेनु ।

डेढ बर्ष आघ पहिचान ओ मौलिकता झल्कैना गितसँगितम काम कर्टिरलक ‘फज फ्याक्ट्रि प्रोडक्सन’क बगालसे भ्याँट हुइल पाछ बल्ल ‘गौह्रया गाउँ’ शिर्षकक डकुमेन्ट्री मार्फत हरि बाज्यह डेलक बचन पुरा कर सेक्नु । उह ब्याला उहाँक मुहमसे सुनल रहुँ, ‘गाउँका कटाहरुलाई बजाउन सिक भन्छु, कोइले टेँर्डैनन् सर । यो सिपले खान लाउन नडिएर ट होला ।’

गैलक फागुन मैन्हा होँर हुइ, हरि बाज्या बेराम बाट कैक बाबा फोन कर्ल । कोहल्पुरिक अस्पतालम बिर्वा कराइबेर चुम्मर नि हुइलिन ट सुमेरु अस्पताल पुल्चोकम भराना होरलह । हुँकाहार वार्डम पुग्नु ट अङ्गनम न्याङ्ग गैरलह । बरण्डमसे टर हेर्नु ट सुगर रोगले ग्रसिट हरि बाज्यह टेक्नि लेल्ह उप्पर वार्डमा आइट डेख्नु । रगत ओराइल असक, मास सुखल, गाल पट्कल, भुट्ला उँख्रल भारि डुब्बर जिउ । पैल्हा फ्यारा ड्याखबेरिक हरि बाज्या ओ अस्पतालम ड्याखबेरिक हरि बाज्याम आकाश पाटालक अन्टर रह । ‘अप्निक बनाइल भिडियो खुब हेर्ठु नाटि, घरि का खिँचट, घरि का, गजब भिजोल बनैलि ट । असौँक साल भोजाहा नाचक भिजोल बनैबि नाटि ।’ जिउ कम्जोर हुइलसेफे हुँकाहारम भरल जोसले म्वार जिउम काँटा फुलाडेहल। आझ हो कि काल, प्राणक ठेकाना निरहल हरि बाज्या अस्पतालक सैयमसे थारु कलासंस्कृतीह पौँह्रैना बाट बटोइटिरलह । चुम्मर होक घर गैलक तिन मैन्हा पाछ बाबा खवर कर्ल, “हरि बाज्या ओरागिल, ठेङ्ग्रा फाँक लड्यम आरनु ।’ थारु समुदायक संस्कृति पौँह्राइक लाग घामपानी, टिट बचन सहटि अइलक एकठो ढुरखम्हासे अन्टिम उँक्वार भ्याँट अस्पतालम हुइल ।

कौनो फे समुदायक पहिचान जनौनीम ऊ समुदायक संस्कृतिक् बरा भुमिका रठा । सभ्यता उड्गरल ब्यालमसे आपन छुट्ट संस्कृति, रहनसहन लेल्ह आघ बह्रल थारु समुदाय आब सांस्कृतिक अन्तरघुलनक डगरम गुँइ मिलैटि रसरस आपन पुर्खनक गितबाँस बिस्रैटि जाइटा । या कहि आपन छुट्ट सांस्कृतिक अभ्यास रलक म गर्व कर्टि ड्वासर समुदायक÷भुगोलक संस्कृतीम बिलैना डग्रिम बा । आधुनिकताक नाउँम मौलिकता छैह्यम पर्टि जाइटा । छैह्यम पर्टि गैलक संस्कृतिह जिउगर बनैना हरि बाज्या जसिन मनैनक पौलिम पौलि मिलैना आबक आवश्यकता हो ।

समुदाय स्तरम आम्हि हरि बाज्या जसिन एकसे एक मन्डर्या जिटहे बाट । उहाँ हुकन्हक सिपह सम्मान ओ प्रवर्धन करकलाग खै ट राज्यसे कौनो अबसरम उँहा हुँकन सम्मानित कर्लक ? खै त सालो चुनाबम थारुन्हक भोटले चुन्गिल जनप्रतिनिधिहुँक्र यि मुद्दाम आवाज उठैलक ? बहु–सांस्कृतिक देशम थारु संस्कृतीह प्राण जाइटसम योगदान कर्लकम खैट उहाँक उपचारक लाग राज्यसे एक रुप्या सहयोग कर्लक ? खै त मै जसिन पह्रल लिखल युवाहुँक्र उहाँक सिपह अनुसरण कर्लक ? सांस्कृतिक विविधा रहल देशम भुगोलम रहक संस्कृति जगेर्ना ओ प्रवद्र्धन करुइया सांस्कृतिक अभियन्ता हुँकन हौसला निडेलसे का देश सुखी ओ संवृद्ध बन स्याकी ?

हिर्डासे सलाम हरि बाज्या । अप्नि सदा अमर रबि ।

जनाअवजको टिप्पणीहरू