माघक महत्व ओ थारू समाज

थारू भूमिपुत्र हुइट । सायद यी बातम दुईमत नै होकी, थारू मानव सभ्यताक प्रारम्भिक चरणथेसे जमिन, जंगल ओ जलसे डब्नीभिर्या खेल्टी अइल । इह ऐतिहासिक कारणसे थारून्हक हरेक संस्कृति, परम्परा, चाल चलन ओ सामाजिक मूल्य मान्यता जल, थल ओ जंगलमे घुलमिल हुइटी आइल बा । थारून्हक आपन खालक सामाजिक मूल्य, मान्यता ओ धर्म बा । बिशिष्ट मेरके रितिरिवाज, परम्परा ओ रहन सहन बा ।
हम्र प्रकृतिह मन्ठी । प्रकति पलपलम परिबर्तन हुइत । प्रकृति जसिक परिबर्तन हुइटी जैठा हमार तन, मन, ओ भावफे अन्तस्करणम कुल्बुलाई लग्ठा । सायद उह ओर्से हमार बिद्वान ओ भावुक पूर्वजहुक्र प्रकृतिसे बह्रती गैल ओ प्रकृतिक मौसम परिबर्तनक संग संग चाडपर्ब, गीतबाँस ओ मानबीय ब्यवहारके बीचम अन्तरक्रिया होक संस्कृतिक जन्म हुइठा कना कहाइ बाटिन ।
आज थारूनठे अनगिन्ती गीतबाँस, चाडपर्ब बा । जौन कि संस्कृतिसे प्रत्यक्ष वा परोक्ष रुपम जोर गैल बा । हमार चाडपर्ब हमारठे माघ, धुरहेरी, धुर्यागुरै, लवांगी, हरेरी, फगोइ, अष्टिम्की, दश्या, देवारी, सवन्या सक्रान्ती, हर्धावा, चुक्की, औली , पेन्ड्या, अट्वारी, बर्कापूजा, रथलौसर्ना, धुर्रालौसर्ना, सख्यानाच, घराई जसिन चाडपर्ब प्रमुख रुपम मना जैठा । यी पर्बम सब्से बरवार पर्ब माघ हो ।
माघ थारू कैह्यासे मनाई शुरु करल हुहीं ? यी एक खोजक बिषय हो । तर माघ पर्बक आदर्श ओ दार्शनिक पक्ष हेर्लसे यी पर्ब मानव सभ्यता बिकासक पैल्हा चरण जेहीह आदिम साम्यबाद कैजाइट । वाकर दोस्र चरण ओर्से शुरुहुइल कैख हम्र अनुमान कर सेक्ना धेउर तथ्य देखर परट । काजेकी उह ब्यालमसे मनै झुण्ड झुण्ड बैठ्क आपन शत्रुनसे लरभिर सिक्धर्ल रल्ह । उह कबिला युगम सक्कु काम ब्यावहार सामूहिक रुपम ह्वाए । महत्व धर्ना पर्ब हुइल ओर्स याकर नजिके तरतम्मे बाटस । नच्ना, गैना, खैना, ओ ढोकभेटसे फे माघमन गाउँभरिक नेतृत्व चयनकर्ना बर्षदिनीक लाग ओ बर्ष दिनके लाग योजना बनैना पक्ष कबिला युगसे धेउर लग्घ बा । असक कौनो चाडपर्वम आपन गाउँक नेता÷रज्वा रोज्ना और जनजातिमफे बिल्गाइठ तर याकर प्रकृति फरक फरक हुइ स्याकट । हम्र इतिहास पह्रबेर थाहा पैठीकी लिगलिग कोटम करिब ३०० बर्ष पैल्हसमन मगर समुदाय दश्यम दौर्ख जे जित उह उहाँक रज्वा बन । ओस्तख हमार थारू समाजम माघमन बहुत सौहार्द ओ प्रजातान्त्रिक तौर तरिकासे गाउँक नेतृत्व जस्त मटाँवा, बरघर, ककन्दार, अगहवा, भल्मन्सा, चौकीदार ओ और पदक चयन हुइट । माघक महत्व बारेम कुछ चर्चा असिक कर सेक्जाइट ।
क) माघ ओ जल बीचके सम्बन्धः
माघम खाजैना परिकारमध्ये मच्छी, गेक्टा ओ घोंघी प्रमुख हो । यी तीन्यौ चाज पानीम मिल्ठ । उह ओरसे माघक लाग थारूहुँक्र २÷४ मैन्हा पैल्हथेसे लडियम टिप, वाहाँके ब्यवस्था कै रख्ठ । ओस्तक लग्घक खोल्हीखापटम भिंउरा दर्ना ओ बरएर्वा रखैना काम फेन कर्था । असिक रखाइल मच्छी गाउँभरिक मनै सामूहिक रुपम मर्ठ । माघक १÷२ दिन आघसे मच्छी, गेक्टा कहर्ना ओ घोंघी कहर्ना काम शुरु हुइट । जौन गाउँम मच्छी गेक्टा, घोंघीक् लाग खोली खावट नै हो, हुँक्र बहुत दूर दूर सम जाल हेल्का टापी लेख मार जैठ ।
आजकाल आधुनिक बिकास कटिकी बिनासअसक हुइल बा । लडिया खोल्ह्वम बिष दर्ना, बम फेक्ना, धानम रासायनिक मल ओ बिषादी छिट्ना चलन आख सारा मच्छी, गेक्टा, घोंघी नष्ट हुइटी बात । यी हमार संस्कृतिम प्रहार हुइलक एकठो पक्का दशी हो कैख हम्र बुझ पर्ना बा ।
ख) माघ ओ बन्वा बीचमे सम्बन्धः
माघ पर्ब प्रत्यक्ष बन्वमसे जोरगैल बा । माघम चहना काठी, चिर्ही डोनी, मधीडोनी, डोस्कीडोनी ओ ढिक्री उस्नकलाग चहना पत्या सक्कु बन्वमसे आइट । ओत्रकेल नाही सस्रार देना काठी ओ माघक लाग शिकार ख्यालकलाग फेन बन्वा चहठा । कुछ दशकसम्म थरुहट क्षेत्रम बन्वक कमी निरह । जव गैर थारू बसाई सराई कैक अइल त दिन दुगुणा रात चौगुना जंगल बिनाश कर्ल । आजकाल ‘बाम भगाख पुस्ता सओर्ना’ कह असक सक्कु बन्वा राज्य नियन्त्रण लेल बा या सामदायिक बन्वा बनल बा, जेम्ने थारूनके पहुँच नै हो । ओेहेओर्से शिकार ख्याल केल नाही मनका काठी पत्याफे कर निमिलट ।
कौन रुख्वक काठी कट्ना, कौन रुख्वा बचैना, कसिन पत्या तुर्ना, कसिन पत्या नै तुर्ना, कौन जनावरके शिकार खेल्ना, कौन जनावर बचैना हमार पुर्खा जन्ल रलह तर आज हमार समाजहे बन्वामे बन्देज लगा जैटी बा । यी हमार संस्कृतिम हुइल द्वसार प्रहार हो ।
ग) माघक ओ जमिन बीचके सम्बन्घः
माघ पर्ब ओ खेतीपातीक बहुत लग्घक सम्बन्ध बा । पैल्ह पैल्ह दशैह्या नाचक ‘बर्खा भर कर्ली खेती, माघम फुन्यैली सखिए हो ।’ कैख गीत गा जाए । जत्तिसे जब थारून्हँक आपन जग्गा रह । मनभर खेती कर्ना, माघम मन्का खैना पिना राहरगित कर जाए । तर आजकाल अवस्था उल्टा बा । साराका सारा थारू गरिबीम पिसल बाट । आजकाल हमार गीत ऐसिन गैना अवस्था बा ‘बर्खा भर करल खेती माघम ओरागैल, सखिए हो ।’
यीहिमसे का प्रमाणित हुइठा कलसे थारू जमिनमसे बिस्थापित हुइल ओर्से याकर प्रत्यक्ष असर हमार महान पर्ब माघमफे परल बा । हम्र आज जमिनमसे बिस्थापित हुइल ओर्से मजासे माघ मनाई निस्याकठुई । आज हमार हजारौ हजार दादु भैया ओ दिदी बाबु लगायत कबिलाहुँक्र कमैयक नाउँम सन्झ्या बिह्न्या मुहम मार निजुहाई नि स्याक ठुँइट । हँुक्र कसिक माघ मनाई ठुइही ?
घ) माघक सामाजिक ओ सांस्कृतिक पक्षः
माघ आइल से २÷३ दिन आघ गाउँक ख्याल बैठट् । यीहिम मघौटा सरसामा खास कैख शिकारक ब्यवस्था कर्ना ओ काठी पत्यक सरसल्लाह हुइट । उह सल्लाह अनुसार माघक अघिल्का दिन मच्छी मारजाइट । सुअर काट्ख शिकारक ब्यवस्था कैजाइट । माघ अघिल्का दिनसे शुरु हो जाइट । पुषके अन्तिम दिन सुअर मर्थ । खैठ पिठ ओ साँझख धुमरु गीत गैठा । मद्रा ओ दफक तालम छोक्रा नाच कैजैठा । खैनाम शिकार, मच्छी, घोंघी, गेक्टा, उस्नल गैन्जी, तरुल, उस्नल भात ओ ढिक्री तथा अन्डिक झ्वार प्रमुख रठा ।
रातभर नाचगान हुइठा ओ ढुमरु गीत गाजैठा । जब भोर बिन्ह्या हुइठा तब प्रत्येक घरमसे ठारु मनै लग्घक लडियम लहाए जैठ । माघम महिलनम कामक बोझ बहर्ना ओर्से हुई हुँक्र लग्घक कुँवा, पानी, पधेरुवाम लहैठ ओ प्रकृतिसे लर्कापर्कक बरफे मग्ठ । लहाख सेक्क आपन लुगा चोख्याइक लाग स्वान पानी छम्कठ । तर सक्कु ठाउँम यी चलन नै हो ।
लुगा लगाख सेक्ख पानी घाटम टीका लगैना चलन बा । हमार टीका उज्जर चाउर पिठक रहठ । टीका सब्से पैल्ह गाउँक मटावमसे शूरु हुइट । ओ क्रमशः उमेर ओ मान मर्जाद अनुसार टीका ओ स्यावा ढोकभेट चलट । टीका लगाख सेक्लसे नच्टी गैटी सक्कुज गाउँम अइठ । गाउम डग्रीम शुभ साइटक लाग भरल गग्री, लोट्या कलमसा पटियक खोंखी ओ फूला धैखा कन्याहुँक्र स्वागत कर्ल रठा । सक्कुज गच्छे अनुसार दान कर्ति अइठ । लहाख घर अइलसे सबसे पैल्ह निसराउ कहार जैठा । निसराउम खास कैख चाउर, न्वान, उरुद, आदि रहठ । पाछ यी निस्राउ काह्रल अनाजमे आउर ठप्पन कैक आपन चेलीबेटीन देजाइट ।
याकर पाछ स्यावा ढ्वाक चलट । उमेरले कम मनै आपन मान्यजनहुकन ढ्वाक सलाम लाग्ख आशिर्बाद लेठ । ओस्टख आपनसे छा्ेटी लर्कन चेलीन ओ भैयन आपन सकारी अनुसार रुप्या पैसा दानफेन कैजाइट । याकर पाछ घरक पस्कक गिन्यौर बैट्ख जाँर, डारु, ढिक्री ओ मिठ मिठ परिकार खाजैठा ।
घरक खानपीन निम्जलसे आपन गाउँघरक चलन मान्यजन हुकन स्यावा ढोक कर घर घर जैना चलन बा । यी ब्यालम गाउँक हरेक घरम जैना बर्ष दिन सम्म एक आपसम हुइल टिटमिठ सम्बन्ध बिस्राखसँग खैना फुन्यैना कैजैठा । माघक दिन सक्कुज स्वतन्त्र रठा । जब दोपहर हुइट त लर्का लर्कन्हँक संग युवायुबती, बुढापाका आपन समकक्षीसँग झुण्ड बनाख नाचगान शुरु कर्ठ । सबसे पैल्ह मटावक घर बखेरी बैठट । प्रत्येक घरक गुरधुर्यन नाचम पैसा लुटैठ । घर घर जैना नच्ना ओ दान दक्षिणा लेना खैना पिना चलन बा । पाछ यी उठल पैसा नचुइयन चुक्कीक रुपम शिकार मच्छी खैना चलन बा । यहीन माघ्ली कैजाइट ।
ङ) माघक राजनीतिक पक्षः
माघक पर्ब थारून्हँक राजनैतिक पक्षमफे भारी महत्व धारट । याकर बारेम असिक उल्लेख कर सेक्जाइट ।
१) माघ देवानी ओ बखेरीः
माघक सक्रान्ति द्वासर दिन माघी देवानी मनाजाइट । प्रत्येक घरक गुरधुर्यन आपन आपन घरसे करैम मड ओ जाँरलेख मटावक घर माघी देवानी मान जैठ । मटावक घरम गाउँभरिक बखेरी÷खेर्या चलट । बखेरीम बर्षदिनक गाउँक गतिबिधी समीक्षा कैख मटावाँ, गुर्वा, चौकीदार आदि छनौट हुइट । ओस्टख यी बर्षम का कर्ना जस्तख सरक बनैना, कुल्वा, नहर बनैना ठेसे लेख घर बनैना ओ छारा कर्ना, घर फुट्ना जसिन बिषयम गहन छलफल हुइट । ओ लौव बर्षक योजना बनाजैठा । यहिमसे आधुनिक जमानम राजनीति कर्ना ओ राज्य संचालन करुइया मनै ध्यार सिख्ना बात बा ।
२) खोजनी बोझ्नीः
माघक खाइल पियल ऋण ठेसे लेख और जन्हँक जग्गा, लगैना मोही ओ कमैयन मलिक्वनसे बर्ष दिनिक हिसाब किताव फछ्र्याेट कर्ना ओ लौव सम्झौता कर्ना कामह खोज्नी बोझ्नी कैजाइट । यी परम्परा बहुत मजा हो । असिन परम्परा हमन का देखाइट कलसे हमार पुर्खा बहुत कुशल ब्यवस्थापक फेन रलह । तर पाछ यहम धेउर बिकृति आइल । छलछाम निजन्ना थारूहुक्र यी खोज्नी बोझनीक दिन जिम्दरुवनक शिकार बझैना खाभर ह्वाए गैल । काकरकी बर्षदिन कर्ना सम्म शोषण कैख खोज्नी बोझनीक दिन जिम्दार बर। लरम होक मन्का डारु शिकार खवाख जीवनघाती सम्झौताम मंजूर कराई शुरु कर्ल । ओ आम्हीफे कर्ति बाट । उह ओर्से सक्कु कबिला हुकन खोज्नी बोझनीक दिन बहुत सचेत हुइना सल्लाह यी लेखकके बा ।
च) माघक विकृतिः
माघ तिउहार थारू समाज सुसंस्कृत रह कना प्रमाणकेल नै हो । आम्हीफे माघ मानवीय मूल्य ओ मान्यतक सन्देश देती बा । यी पर्ब अपन मान्यजन हुकन मान मर्यादा, आदर सत्कार कर सिखैटी बा । ओस्टहक आधुनिक बिश्वब्यापीकरण जमानम बहुत मनोरन्जनक साधन हुइलसेफे
आपन मौलिक पहिचान देती बा । बर्षदिनक कामक समीक्षा करना ओ योजना बनाए सिखैती बा ।तफेन थारून शक्ति, सम्पति ओ सम्मानमसे बिमुख बनाइल ओर्से बिबिध खालक बिकृति फे यीहम हुल जैटी बा ।
माघम सैल गाउँ मनै मट्वार हुइल मौका पार्ख चेलीबेटीनम हातपात, कुटपिट, लुटपिट, हुइना काम फे बहर्टी जाइटा । ओस्टख थारू संस्कृतिह मेटाख आपन स्वार्थ लुट्ना एक खेमाके मनै हिस्यैना, जे मौका पैलसे खोज्नी बोझनीम कपटी सम्झौता करैना पक्षम जोरसे लागल बाट । यीमहफे बहुत सचेत हुइपर्ना बा । ओस्टख स्कुलीक शिक्षा लेहल हम्र आधुनिक युवा हुँक्रफे जान निजान्ख माघक आधुनिकता नाउम गै थारू गीतके सटहा अन्य गीत, भिडियो आन्ख मनोरन्जन कर शुरु कर्टीबाटी । यी भारी कमजोरी हो । संस्कृति हेरैलसे जातीय पहिचान हेरैठा कना बातम हम्र हरदम सचेत रह पर्ना बा ।
निस्कर्षः
माघ थारून्हँक सामाजिक इतिहासक दर्पण ओ हमार पूर्वजन्हँक सुन्दर सैडान हो । जेहीसे हमारठे तुलना कर्ना और तिउहार नै हो । आपन गाउँह, आपन समाजह कसिक अप्नह बनाई सेक्जाइट कना धेउर आदर्श यिहीम बा । माघमसे हम्र एक सच्चा नागरिक समाजसेबी, राजनीतिज्ञ, योजनाबिद् ओ मानवशास्त्री बन सेक्ना धेउर गोंरी भेटाई सेक्ठी । उह ओर्से माघ पर्बम अइटी रहल समस्याह हरबखत पहिचान कर्ति इहिन हटैना प्रयासम लग्ना समयके माग हो ।
जय गुर्बाबा ।
(लेखक थारू समुदायमे डारुक् प्रचलनबारे नेपाल संस्कृत विश्वविद्यालयसे विद्यावारिधि कैटि बाटैं)
