थारु राष्ट्रिय दैनिक
भाषा, संस्कृति ओ समाचारमूलक पत्रिका
[ थारु सम्बत ०५ जेठ २६४८, शनिच्चर ]
[ वि.सं ५ जेष्ठ २०८१, शनिबार ]
[ 18 May 2024, Saturday ]

भलमन्सा प्रथा बिगत, वर्तमान ओ अइना डगर

पहुरा | १५ माघ २०७७, बिहीबार
भलमन्सा प्रथा बिगत, वर्तमान ओ अइना डगर

भलमन्सा

भलमानस, सक्कुनके भला चहना मनैयाँ, सक्कुनके भला कर्ना मनैयाँ जो भलमन्सा हो । जौन भला मनैयाँ गाउँक नेतृत्व कर्ना, धर्म साँस्कृति जोगैना, सामाजिक सदभाव बह्रैटी न्याय निसाफ कर्ना, विकास निर्माण लगाएतक काम करठ । आपन योजना अप्पनहें बनैना, आपन कानुन अप्पनहें बनैना, आपन अगह्वा अप्पनहें चुन्ना ओ अप्पनहें स्वसाशीत हुइना स्वसाशन बा थारु समाजम । परापुर्ब कालसे चल्टी अइलक भलमन्सा प्रथा आम्हनफे जिवन्त बा । जेहीहन स्थान बिशेष अनुसार कैलारी, कञ्चनपुरम भलमन्सा, बाँके बर्दियाम बरघर, दाङम मटावाँ ओ डेउखरम ककन्डार नाउँले चिन्ह जैठा । मुखाग्ररुपम चल्टी अइलक ई थारु परम्परा थारुनक सामाजिक मुल्य मान्यता ओ बिश्वासम चल्टी आइल बा । इतिहाश साक्षीबा मेह्रमेह्रीक कालखण्डम हुइलक राज्यक भौगोलिक सीमानाक हेरफेर, व्यवस्था परिबर्तनओ कौनो फे प्राकृतीक बिपदले फे स्वस्फुर्तरुपम संचालन हुइटीरलक थारुगाउँक इ परम्पराहन र¥वाक नैसेक्ल हो ।

भलमन्सा प्रथा कैह्यासे चलल् कना लेखोट कहोरे नैमिलट । लकीन मानव समाज विकासक क्रमम जब मनैनम बगाल बनाख बैठना चेत ओ आपन बगालक सुरक्षा कर सेक्ना अगहवा चुन्ना सोंच आइल टव्वहेंसे इ प्रथाक शुरुवाट हुइलहुइ कना अनुमान लगाए सेकजाइठ । मनै सामाजिकरण हुइना शुरुवाती चरणम आपन छोटीछोटी बगाल बनाख बैठट । जेहीहन कबिला कैजाय । थारु समुदायम उ कबिला शब्डा आम्हन फे बेलस जैटीबा । हम्र आपन लग्घक आत्मिय मनैन कबिला कैख आम्हन फे सम्बोधन कर्ठी । थारु प्रथाजनित संगठन बहुट पुरानहो कना बाट थारु बर्किमारमसे फे ड्याख सेकजाइट । थारु बर्किमारक स्वर्गारोहन पैढारम जब पाँच पाण्डाओं हरीकबिलास जाइकलाग सहट लग्ल ट हँस्नापुरीक मटावाँ हुँकन खीर भाट खवाख बिडाइ कर्लक प्रसंग उल्लेख बा । उ व्यालक बाटम बर्किमारम असीन अख्रा कहल बा । कटहुँन गैलो मोर गवँकी गवलिया, सबहुन ल्यानो डुढ, चउरा । गवँकी मटावाँ पारल हाँक, डुढ चउरवा डरल जुटाइ ।
इ अख्राले थारु समुदाय परापुर्ब कालसे जो मटावाँ, भलमन्सा, बरघर प्रथाहन मन्टी आइल बाट कना डेखैठा । उहोओर्से थारु समुदायक इ परम्परा चिर कालसे चल्टी अइलक हो कना बाटम दुइमत नै हो ।

आपन गाउँम अप्पनहें स्वशासित रहुइया भलमन्सा हुँक्र राजनीतिक अधिकार भर कव्भु निपैल । प्रचण्ड गर्मी, अउल, बिफर जसीन महामारी, जंगली जीनवार ओ साँप गोजरनसे लरक उकासल भुइयँक मालिक बन नैपैल । कभु टप्पा प्रगन्नक नाउँम, कभु पञ्चायत ओ बहुदलक नाउँम ट कभु लोकतन्त्र ओ गणतन्त्रक नाउँम राज्यहन कर बुझैना कर्टीरल । कभु पहाडी रज्जोन कर बुझैल ट कभु अंग्रेजहन कर टीर्ल । कभु राणाहुँकन भर्वा बोक्लट कभु पार्टीक झ्वाला बोक्ल । बि.सं १८७२ से बाँके बर्दिया, कैलाली, कञ्चनपुर जिल्ला कम्पनी सरकारक अधिनस्थम रह । ४४ बरस पाछ बि.सं १९१६ म अंग्रेज हुँक्र इ चार जिल्ला नेपालहन फीर्ता कर्ल । उहोओर्से यहीहन नयाँ मुलुक कैजाय । उ व्याला कैलाली जिल्लाम ५ टप्पा रह । रैकवार, परीहार, बोगटान, लीक ओ मुड्ढी मलवारा । यी पाँच टप्पासे प्रत्येक बरस ९६७४ कम्पनी रुप्या कर टीर पर । ओसहेंक हालक कञ्चनपुरहन नरहरीपुर (कलकत्ता) फे कैजाय । इहाँ बाइसी, सेलीपहाड, बैतोड, रौतेली, तीलाचौर ओ रैकवार कैख ६ टप्पा रह । इहाँसे ८१४२ रुपक खप्टा रुप्या कर टीर जाय । इहाँ और जाटक मनै बैठ निसेक्ना हुइलमार उ राज्यहन बुझैना सक्कु कर थारुनक उत्पादनमसे जो जाय । कर उठैना अधिकार औरजन्हँक रलसेफे गाउँक सक्कु काम भलमन्सा करपर्ना हुइल ओर्से उ कामम फे भलमन्साहुँक्र सहयोग कर्टी अइल ।

थारु प्रथाजनित संगठन भलमन्सा, बरघर, मटावँक महत्वः

थारुन एक्क मालाम जोर्ना संस्कृति

थारु धर्म अनुसार प्रत्येक थारु गाउँम सझीहा डीउँटा भुइह्यार रठ । जौन डिउँटा मटावाँ, बरघर, भलमन्सक नाउँम रठ । गाउँक डीउँटा ओ मटावाँ बरघर भलमन्सक सम्बन्ध एक्कम ज्वारल बा । उहोओर्से मटावाँ, बरघर, भलमन्साहन फे एकठो डीउँटक रुप मानख ठन्होंम वाकर नाउँम मुरा गर्ना चलन बा । ओसहेंक थारुनक हरेक धार्मिक अनुष्ठानम गाउँक नाउँकसंग मुरा मटावाँ, बरघर वा भलमन्सक नाउँलेख पुजा करजाइट । भुइह्याँर अथवा भुइयँक रक्षा करुइया डीउँटा । भुइह्याँर गाउँक जिउधन, बालीनाली, पश परानहुँकन सुरक्षा कर्ठ कना बिश्वास बा । उहो ओर्से खेटी सेक्लसे बालीनालीक सुरक्षक लाग हरीया गुरै÷हरेह्री कर्ना, बाली फर्लसे वाकर सुरक्षकलाग लवांङगी पुज्ना, गर्मीक समय अइलसे जीउ जहान पशुपरानिनक रक्षक लाग ढुरीया गुरै कर्ना चलन बा । इहे धार्मिक बिश्वास ओ साँस्कृतिले थारु समाजहन एक्क मालामन जोर्ल बा । भलमन्सा संरचना थारुन्हँक जिवनसेफे ज्वारल प्रथा हो । मिलजुलख काम कर्ना ओ बाँटखोंटख खैना थारु संस्कृती हो । श्रमक सम्मान कर्ना थारु बिश्वास हो । उहोओर्से भोज बिबाह, मर्नीकर्नी, टइटीहार मन्ना से लेख गाउँक डगर घट्वा बनैना ओ खेटीकिसानीक काम (कुलापानी) समेत थारुहुँक्र मिल्ख कर्ठ । इहे संस्कृती ओ संस्कार थारु पहीचान बनल बा । थारुन एक्क मालाम जोर्ल बा । उहोओर्से भुइह्याँर ओ भलमन्सा संरचना निरहल थारु गाउँ लुगा बिनाक मनैयाँ अस रहट ।

समाबेशी सहभागिता, सर्वसम्मत निर्णय

थारु गाउँम हुइना हरेक बखेरी, जुटेहला, किस्नाही, कचेहरीम सक्कुजन बोल्ना बराबर अधिकार रहट । बखेरीक व्याला सक्कुजन स्वतन्त्र रठ कना मान्यता बा । उ व्याला व्वालल् बाटहन किउ फे पुर्बाग्रही हीसाबले नैलेट । व्यापक छलफल होख हुइल निर्णयहन बरस बिना पुग्ल बिच्चम उठैना चलन नै हो । ओक्रक बिषयम एकठो कहावट बा “जब मुरीम पानी परी टब बटोइम” । काकरकी घरक ह्वाय चाहे गाउँक योजना सक्कु माघक लहान पाछ केल उठा जाइट । गाउँमक सझीहा विषयम निर्णय करबेर स्याकल सम सर्वसम्मत कर्ना थारु चलन हो । सझीहा काम जस्टहें धार्मिक साँस्कृतिक परपुजैह्या, जोग पर्ब, भौतिक विकास निर्माण वा सामाजिक न्याय निरुपण कर्ना कामम सक्कुन्हँक समावेशी सहभागिता रहठ । गाउँक बखेरी (वार्षिक ग्राम सभा) म प्रत्येक घरक एकजन अनिबार्य उपस्थित हुइपर्ना व्यवस्था समावेशी सहभागिताक बलगर नमूना हो । जौन व्यवस्था अनुसार सक्कु चिजम समान सहभागिता रहट । लकिन यहीहन समय अनुसार कुछ सुधार करपर्ना डेख परट । जस्टहें समाजम कीउ धनीबाट कलसे, कीउ गरीब । कीउ ढिउर आम्दानी करुइया बाट कलसे कीउ कम आम्दानी करुइइया बा । केक्रो परिवार छोट बा कलसे केक्रो बरा । असीन अवस्थाम सक्कुन बराबर हीसाबले जनश्रम कराइबेर आर्थिक हिसाबले वा मानबिय हीसाबले कमजोर मनैन मर्का परजाइट । उहोओर्से लोक कल्याणकारी राज्य व्यवस्थाक अवधारण अनुसार गाउँम आर्थिक वा मानबिय हीसाबले कमजोर रहल मनैन कम श्रमदान करैना ओ टीहाइ वा मिलौनी उठाइबेर कम लेना व्यवस्था मिलाइ पर्ना जरुरी बा । ओसहेंक जुग ओ समय अनुसार युवा ओ महीलाहुँकनफे सहभागी कराइ सेकजैलसे लौव पुस्ताम पुस्तान्तरण हुइना ओ याकर महत्व आकुर बहरने रह ।

पारदर्शि ओ जबाफदेही नेतृत्व

थारु समुदायम जबाफदेही नेतृत्व ओ पारदर्शी शासन व्यवस्था बा । ढीउर मनैन्हँक चीट बुझाइ सेक्ना, सुखडुखम साथ डीहे सेक्ना, गाउँक मनै मन पराइल मनैयाँ अगह्वा छानजैठ । गाउँक मनै माना मुठ्या उठाक टीहाइ डेना, श्रम डेना ओ मान सम्मान कर्नाओर्से अगह्वा हुँक्र जन्ता प्रति जबाफदेही रठ । गाउँ डेलक जिम्मेवारी पुरा निकर्लसे लाज मन्ना संस्कृति बा थारुनम । न्याय निसाफ करबेर केक्रोफे मोलाहीजा निमानख तटस्थ होख निर्णय करजाइट । डीहेल जिम्मेवारी अनुसार बरस भरीम कौन अगह्वा कसीन काम करल कना मुल्यांङकन हुइट । डाँर खारा मर मिलौनमसे आम्दानी कटा आइल, परपुजैह्या ओ और खर्च कटूा हुइल कना बाटक सार्बजनिक सुनुवाइ हुइट । गैल बरसक भुराखेल÷बखेरी बनाइल योजना कार्यान्वयन हुइकी निहुइल, रीटभाँट लागु हुइल निहुइल व्यापक रुपम छलफल होख रीटभाँट लौसारी फे हुइठ । गाउँक भुराखेल/बखेरी/खोज्नी बोझ्नी/माघीडेवानी अगहोन जबाफदेही ओ हरहीसाबहन पारदशीं बनैल रठा ।

आवधिक निर्वाचन

प्रजातान्त्रिक पद्धतीम थारु समुदायक संस्कृति अग्रगामी बा । प्रत्येक बरस हुइना खोज्नी बोझ्नीसे अगहवाहुँक्र छानजैठ या चुनजैठ । पुरान चिट बुझ्ल रलसे पुरान लौसारी कर्ना नैट लौव अगहवा छान जैठ । प्रत्येक बरस छान पैना हुइल ओर्से नैमजा काम कर्टीकी और छान पैना बिकल्प रहट । एक वर्षे अवधी रनाओर्से एक वर्षक लागटहो कैख पैल्ह भलमन्सा बनक मन निकर्लक मनै फे पाछ मजासे काम कर लग्ठ । काकरकी अइना बर्षक खोज्नीबोझ्नी म जो हुँकन जबाफ डीहे पर्ना रठन । ओसहेंक नेतृत्व चुन्ना प्रकृया पारदर्शी ओ स्याकलसम सर्बसम्मत हुइना ओ नैहुइलसे केल चुनाव करैना ओर्से यी पद्धती प्रजातान्त्रिक बा ।

विकासम अपनत्व

आपन गाउँक योजना अप्पनहें बनैना, योजना निर्माण फे अप्पनहें कर्ना हुइलक ओर्से योजनामन अपनत्व रहट । जनश्रम जुटैना लिरौसी हुइट । बजेट खर्च पारदर्शी तरीकाले हुइठा । कम बजेटम ढीउर काम ओ काम गुणस्तरीय हुइट । उहोओर्से थारु गाउँम बनल भौतिक बिकास निर्माण नम्मा समयसम टीकठ । आपन करल काम हेर्ख गाउँक मनै खुशी हुइठ ।

आबक हमार डगरः

आपन, आपन गाउँम स्वशासनक अभ्यास शुरु कर्ना

व्यवस्थित रुपम राज्य संचालन करकलाग देशक बिधान बनल रठा । बिधान अनुसार राज्यक संरचना बन्ठा ओ उहो संरचना अनुरुप देशक नागरिकहुँक साशीत हुइठ । राज्यक संबिधान बनअस थारु गाउँम प्रत्येक बरस मौखीक रुपम रीटभाट बनठ । गाउँक मनैन लागु कर्ना कर्रा पर्ना रीटभाँट लौसारी फे हुइट । वर्षभरिक लाग योजना बनट । नेतृत्व चयन हुइठ । सामाजिक न्याय ओ डाँर खारक व्यवस्था हुइट । असीख निजन्ना मेह्रसे एकठो राज्य कर पर्ना सक्कु अभ्यास थारु गाउँम हुइटी आइल बा । लकिन इ अभ्यासहन थारुहहुँक्र अप्पनर्हे महसुस कर निसेक्ल हुइट । नाट यही राज्य डेख्ल हो नाट कौनो गैरसरकारी संस्था हुँक्र । उहो ओर्से यहीहहन व्यवस्थित बनाइक लाग जुग ओ समय सुहैना मेह्रसे स्वशासनक अभ्यास शुरु कर्ना जरुरी बा । वाकरलाग टर लिखल काम कर्ना जरुरी बा ।

क) मौखीक रुपम रहल रीटभाँट, न्याय निसाफ, बिकास निर्माण हन गाउँक बिधान, बार्षिक निति कार्यक्रम योजना बजेट बनाख लागु कर्ना ।

ख) गाउँम काम कर्ना सक्कु सरोकारवालाहुँकन बखेरीम अनिबार्य बलैना, हुँकन्हँक कामक समिक्षा बखेरीम कर्ना, लौव योजना बनैना ।

ग) संस्कृती ओ बिकृतीक बिषयम व्यापक बहस चलैटी राजनैतिक, शैक्षिक, आर्थिक बिकासक अभियानम लग्ना ।

घ) स्थानीय सरकारम गाउँहन सूचीकृत कर्ना ।

ग) बिकृति बिरुद्ध जनजागरण अभियान संचालन कर्ना ।

बरघर संगठनहन कानुनी मान्यता डिहेक लाग वकालत कर्ना

स्थानीय सरकार संचालन ऐन २०७४ अनुसार स्थानीय पालिकाक गाउँ टोलम विकास करकलाग टोल विकास संस्था दर्ता अधिकार डेल बा । उहो अधिकार बमोजिम स्थानीय पालिकाहुँक्र टोल विकास संस्था दर्ता कर्ना ओ उहो संस्था मार्फत योजना बनेना ओ कार्यान्वयन कर्ना काम कर्टी बाट । भलमन्सा बरघर काम कर्टिरहल ठाउँम टोल बिकास संस्था दर्ता करैना हो कलसे सबसे पैल्ह भलमन्सा बरघरहुँकन्हँक अस्तित्व नैरही । डोस्र थारुनक पहीचान मेटजाइ । इ संस्था संस्कृतिसे ज्वार नैरना ओर्से थारुहुँक्र और जाटीनसे प्रस्तिस्पर्धा करनै सेकहीं । इहे बाटह मध्येनजर कर्टी बर्दियाक बारबर्दिया नगरपालिका थारु प्रथाजनित संगठन बरघर प्रथाहन कानूनी मान्यता डेसेक्ल बा । नेपालक संविधानक धारा २२१, धारा २२६ ओ अनुसूची ८ क १२ ओ २२, स्थानीय सरकार संचालन ऐन २०७४ क दफा ११ (फ) (४) (५) दफा ११ (४) क (ठ) ओ दफा १०२ बमोजिमक अधिकार प्रयोग कैख बारबर्दिया नगरपालिकाको बरघर प्रणाली संरक्षण, संवद्र्धन ओ विकास गर्न बनेको ऐन २०७७ जारी कर्ल बा । अभियानहन आब थारु रहल सक्कु पालिकाम चलाइ पर्ना जरुरी बा । ज्याकरलाग सबसे पैल्ह सक्कु पालिकाम पालिका स्तरिय बरघर संगठन गठन कर्ना । जहाँ जसीक सेकजैना अवस्था बा उहाँ ओसहेंक हालीसे हाली पास करैना ओर लग्ना । तर जहाँ तत्कालक लागु करसेकजैना अवस्था नैहो कलसे उहाँ पालिका स्तरक बरघर संगठनक बिधान बनाख पालिकाम सूचीकृत करैना ओ उहो संगठनक अगह्वाइम ऐन पास कराइक लाग पहल कर्टी रना जरुरी बा । तत्कालकलाग स्थानीय सरकारसे मिल्ख विकृति बिरुद्ध जनजागरण अभियानहन आघ बह्रैलसे मजा हुइने बा । बरघर संस्था पालिकाम सूचीकृत हुइकलसे पालिका स्तरक क बजेट परिचालन कर्ना लिरौसी हुइने बा ।

थारु भाषाहन कामकाजी भाषा बनाइक लाग पहल कर्ना

नेपालक संव्धिानक धारा ७ (२) नेपाली भाषाके संगसंग प्रदेश आपन प्रदेशभिट्टर बहुसंख्यक जनता बोल्ना एक वा एकसे ढिउर और राष्ट्रभाषाहन प्रदेश कानून अन्सार प्रदेशक सरकारी कामकाजक भाषा निर्धारण कर सेक्ने बा कना उल्लेख बा । इहे धाराहन टेकख कुछ नगरपालिका ओ गाउँपालिका थारु भाषाहन कामकाजी भाषा बनैना निर्णय कर्ल बा । तर उ निर्णय कार्यान्वयन ह्वाय नैसेक्ल हो । नगर सभासे निर्णय कर्टीम कर्मचारीहुँक्त कार्यान्वयन कैडरहीं कैख आशा कर्ना जो बेकार बा । पुस्तौंसे एक भाषा, एक धर्म, एक संस्कृतीम केल बान लागल कर्मचारीहुँकन थारु भाषा लागु कराय लगैना कलक फलामक चिउरा चबैना सरह हो । उहो ओर्से थारु भाषाहन सरकारी कामकाजी भाषा बनाख लागु करकलाग सबसे पैल्ह यी सम्बन्धि ऐन बनाइ परल । उ ऐनहन कार्यान्वयन कराइलाग कार्यबिधि बनाइ परल । थारु भाषाहन बेल्सना लिरौसी कराइकलाग हेल्पडेस्क ढर्ना ओ थारु भाषा व्वाल निजन्ना कर्मचारीन थारु भासक तालिम डेना जरुरी बा । समग्रम कहबेर कम्तिमफे पाँच बर्षक योजना बनाख लागु करैलसे लिरौसी हुइने बा ।

नेपालम आजकाल थारु भाषक मानक भाषा बनैना बहस चलल् बा । २२ जिल्लाम बोलजैना थारु भाषक मेह्रमेह्रीक लवज बा । असिन विविधता रहल भाषाक मानक भाषा बनैना लिरौसी नैहो । वाकर लाग सबसे पैल्ह करीब २० बर्षे दिर्घकालिन गुरु योजना बनाइ पर्ना जरुरी बा । वाकर लाग सबसे पैल्ह राज्यक इच्छा शक्ति हुइपरल । कारककी वाकरलाग चहना श्रोत राज्य व्यह्वार परी । मानक बनाइक लाग करपर्ना छलफल, अनुसन्धान, शव्दकोश, व्याकरण लगाएत जनशक्ति परिचालन करकलाग ढीउर बजेट खर्चकर पर्नेबा । यी काम रसरस हुइटी रही । लकिन तत्कालकलाग जौन जौन पालिकाम सम्भव बा उहाँ सरकारी कामकाजक भाषा बनैना ओ आपन, आपन पालिकाक स्तरक मानक भाषा बनैलसे मजा हुइना डेखपर्ठा ।

थारु मातृ भाषाक माध्यमसे प्राथमिक तहसम पठनपाठन कर्ना करैना

नेपालक संविधानक धारा ३१. शिक्षा सम्बन्धि हक उपधारा (५) नेपालम बसोबास कर्ना प्रत्येक नेपाली समुदायहन कानून अन्सार आपन मातृभाषाम शिक्षा पैना ओ वाकरलाग विद्यालय तथा शैक्षिक संस्था खोल्ना ओ सञ्चालन कर्ना हक हुइने बा । ओसहेंक स्थानीय सरकार संचालन ऐन २०७४ क दफा ११ (२) (१) ज. (४) मातृ भाषाम शिक्षा डेना बिद्यालयहन अनुमती ओ अनुगमन तथा नियमन कर्ना अधिकार स्थानीय तहहन डेल बा । स्थानीय पालिकाम, पालिका प्रमुख शिक्षा संयोजक रना ओ स्थानीय पालिकाम शिक्षा सम्बन्धि ढिउर अधिकार रलकओर्से मातृ भाषाम शिक्षा डेना बाट कर्रा नै हो । तर उ काम लागुकरलाग रणनिति बनाख लागु करपरी । याकर अभ्यास कुछ पालिका हुँक्र करसेक्ल बाट । ओ पाठ्यपुस्तक छपैना तयारीम बाट । लकिन इहाँ छलफल करपर्ना बाट काहो कलसे पा्ठयक्रम बनैना होकी पाठ्यपुस्तक बनैना ? पाठ्यपुस्तक बनाख ओक्रहे आधारम केल पह्रैनाहो कलसे बिद्यार्थीन्हँक सीख्ना दायराक सीमित कर्ने बा । शिक्षकहुँक्र आलसी हुइने बाट । वाकर ठाउँम पाठ्यक्रम बनाख लागु कर्नाहो कलसे ओहींले शिक्षकहुँक्र कृयाशिल ओ बिद्यार्थीन्हँक सोंच सृजनशिल बन्ने बाटन ।

सीक्कलसेल एनिमियाँ ओ थारु पहीचान

थारु अउलग्रस्त क्षेत्रम हजारौं बरससे बैठटी आइल इहाँक मुलबासी हुइट । यी ढर्टीहन खेटीहर बनुइया ढर्टीपुत्र हुइट । तर हुँक्र आज इहे ढर्टीम अधिकारसे बञ्चित बाट । प्रकृतिसे अनन्य सम्बन्ध रहल थारुहुँकन आज प्रकृतिसे अलग करगैल बा । हुँकन खाद्य अधिकारसे बञ्चित करगैल बा । बिगतम थारुहुँक्र बन्नोमसे करीब ४ दर्जनसे ढिउर मेह्रिक खैना ल्यानक खाइट । जर, बोक्ला, फूला, फारा, पट्या खाइट । पानीम पाजैना बनस्पितक संग जलचर जिव मच्छी, घोंघी, सुटही, गेक्टा ओ मुस लगाएत जिनवारनक मास खाइट । तर आज बन्नोम पैंठनामसे बन्देज लगागैल बा । औद्योगीकरनक नाउँम प्रयोग हुइना रसायन ओ बिसादीले थारुन्हँक खाना लोप पारजैटी बा । उहोओर्से आलकाल ढीउर थारुन्हँकम सीक्कलसेल एनिमियाँ डेखपर भिरल बाटन । काल सम जंगली जीनवार, औलो बिफर अस रोगसे लर्टी अइलक थारु आजकाल सीक्कलसेल एनिमियाँसे लर बाध्य हुइल बाट ।

नेपालक थारुनम सीक्कलसेल (हँस्या अस रक्त कोषीका) बा कना बाट बैज्ञानिकरुपम प्रमाणीत होस्याल । खष्खुशीसे कही या डुख मानख कही सीक्कलसेल थारुनक पहिचान बनल बा । ओक्रहें आधारम नेपाल सरकार १० रोगक उपचारक लाग डेना १ लाख रुप्या सहयोगम सीक्कलसेल फे थप कर्लबा । ओसहेंक नेपालक ९ ठो अस्पतालम सीक्कलसेल जाँच ओ उपचारक व्यवस्था फे बा । अउल पचैना क्रमम गुल्यार रहल थारुनक रक्त कोषीका हँस्या आकारक बन्लक कुछ बैज्ञानिक हुँकनक तर्क बाटन । यी विषयम आव्वहें ठोक्वा करसेक्ना अवस्था ट नैहो तर थारुहुँक्र औल पचैलक हुइट ओ हुँकन्हँक रक्त कोषीका सीक्कलसेल हस्या आकारक बाटन कना बाट पक्का हो । अउल पचैलक भारतक झारखण्डक आदिबासीनम ओ अफ्रीकी हुँकन्हक रक्त कोषीका मफे हँस्या आकारक सेल बाटन । यी बाटले अउल पचैना क्रमम जो थारुन्हँक रक्त कोषीका ट्याँर हुइलन की कना बाटम बल पुगठ । इ बाट छलफल ओ खोजीक विषय बनल बा ।

वैज्ञानिक हुँकन्हँक अनुसन्धान अनुसार गुल्यार रक्तकोषीका १२० डीन सम बँच्ठा । तर क्ष्अपभि ऋभिि म्ष्कभबकभ ९क्ऋम्० रहल मनैयँक सेल २० डीनम मुँजाइट । रक्त कोषीका झट्टहें मुँना ओर्से क्ऋम् सीक्कलसेल रहल मनैनम रक्त अल्पता हुइठन । जेहीहन सीक्कलसेल एनिमियाँ कैजाइट । उहो ओर्से सीक्कलसेल एनिमियाँ हुइल मनैन पौष्टीक खाना खैना, ढीउर पानी पीएपर्ना स्वास्थ्यकर्मीहुँक्र सुझैठ । गुल्यार रक्त कोषीका रहल मनैनसे हँस्या आकारक रक्त कोषीका
(सीक्कलसेल) रहल मनैन ढीउर पौष्टीक खाना अथवा क्यालोरी आवश्यक परठ । एक पुस्तासे और पुस्ताम सर्टी जैना अनुबांशिक कोष हुइलक कारण जिन्गी भरकलाग बिर्वा खर्च १ लाख रुप्या हँट्ठेक मुहँम जिरा अस केल हो । उहो ओर्से सीक्कलसे क्ऋम् रहल मनैन जिन्दगीभर निशुल्क उपचारक संग हुँकन्हँक खाद्य सुरक्षा आबश्यकता बा । नेपालक संबिधानक धारा ३६. खाद्य सम्बन्धी हक क उपधारा (२) प्रत्येक नागरिकहन खाद्यवस्तुक अभावम जीवन जोखिममा पर्ना अवस्थासे सुरक्षित हुइना हक हुइने बा कहल बा । ओसहेंक नेपालक संबिधान डेलक अधिकार ओ नेपाल पक्ष रहल अन्तराष्टिूय श्रम संगठनक महासन्धी नं. १६९, आदिवासीहुँकन्हँक अधिकार सम्बन्धी संयुक्त राष्टू संघीय घोषणापत्र २००७ अनुसार थारुन्हँक खाद्य सुरक्षाक अधिकारहन सुरक्षित करपर्ना जरुरी बा ।

थारु इतिहाश संस्कृतिक अभिलेखीकरण ओ संरक्षण

थारु पहिचान थारु ज्ञान, शीप, कला, संस्कृति ओ साहित्यम नुकल बा । लकीन इ थारुन्हँक संस्कृति डीन डीन हेरैटी जाइटा । उहोओर्से थारु पहीचान जोगाइकलाग याकर संरक्षण ओ और पुस्ताम पुस्तान्तरण कर पर्ना जरुरी बा । जौन कामक थारु प्रथाजनित संरचना ओ स्थानीय सरकार मिलख कर्लसे प्रभावकारी हुइने बा । आपन पालिका स्तरम रहल ज्ञान, शीप, कला, संस्कृती ओ साहित्यहन प्रकाशन, अडियो रेकर्डिङ, भिडियो छायांङ्क कैख ढर्नक संग ओहीहन सुनख, हेरख, पहरख मनोरञ्जन लिहे सेकजाइ । जौन कामले युवाहुँकन्हँकम सृजनशिलता बह्रहींन कलसे थारु पहीचान ओ थारु सम्पत्तिक संरक्षण हुइ ।

गोंरी मेह्राइ

भलमन्सा/बरघर/मटावाँ प्रथा थारुनक सबसे भारी पहीचान हो । थारुन एक्क मालाम जोर्लरना संगठन हो । स्थानीय लोकतन्त्रहन बलगर बनैना ओ बिकासम अपनत्व जगैना माध्यम हो । याकर माध्यमसे गाउँ गाउँम सचेतना फैलैना, भौतिक विकास निर्माण कर्ना, आर्थिक आयआर्जन कर्ना ओ स्थानीय लोकतन्त्रहन बलगर बनैना काम करसेक्ना प्रसस्त संभावना बा । यी बाटहन स्थानीय तह मनन् करपर्ना जरुरी बा । थारु प्रथाजनित अगह्वाहुँक्र साँस्कृतिक हीसाबले ट खुशी बाट तर राजनितिक अधिकारले हुँक्र हेलाहा बाट । जटूा काम कर्लसेफे गुन जस निपैना ओर्से हुँक्र निरास बाट । निरासा ओ दीक्दारीम सृजना फूल नैस्याकट । उहो ओर्से थारु प्रथाजनित संगठनहन कानूनी मान्यता डेलसे थारुनक पहीचान जोग्नक संग स्थानीय सरकार ढीउरसे ढीउर काम लिहे स्याकट ।

नेपालम गणतन्त्र लेन्नाम थारुन्हँक भारी योगदान बाटन । इन्सेकक तथ्यांक अनुसार १० वर्षे सशस्त्र युद्धम जातीय हिसाबले थारुन्हँक योगदान पैल्हा नम्बरम बाटन । यी अवधीम १३ हजार २ सय ३६ जन ज्यान गवइल जौन मध्ये ८३३ जन ६.२९ प्रतिसत थारु रलह । थारु पाछ मगर, मैथली ओ तामाङ हुँकन्हँक संख्या बाटन । बेपत्ता हुइना सूचीम फे थारुहुँक्र अग्रपङतीम बाट । द्वन्द्व अवधीभर १ हजार ६ जन बेपत्ता हुइल । जौन मध्ये २४१ जन २३.९५ प्रतिसत थारु रलह । द्वन्द्वक कारण अपांगता हुइना ७८५ मध्ये ४४ जन अथवा ५.६ प्रतिसत थारु रलह । नेपाल स्थित संयुक्त राष्टू संघीय मानव अधिकार उच्च आयुक्तक कार्यालय सन २००८ म बर्दियाम बेपत्ता हुइल मनैन्हँक विषयम कर्लक अनुसन्धानक अनुसार बेपत्ता हुउइया मध्ये ८५ प्रतिसत थारु जातीक बाट । माओबादी बिद्रोहक जगम दोश्रो जनआन्दोलन हुइल ओ नेपालम गणतन्त्र फे आइल । माओबादी बिद्रोह कौनो फील्मक पटकथा नै रह । मनै आपन जिवन ओ जिवीकासे ज्वारल सपना डेख्क बिद्रोहम लागल रलह । आपन जिवन डाउँम लगाख बलिदानी ओ समर्पणक लाग तयार हुउइयन्हँक आपन सपना रलहन । तर का थारुन्हँक उ सपना पुरा हुइल ट ? थारुहुँक्र का पैल ? संबिधानम बिमती हुइटी हुइटी फे २०७२ क संविधानहन थारुहुँक स्विकर्ना बाध्य हुइल । तर राज्य संविधानहनफे कार्यान्वयन कर आनाकानी कर्टी बा । उहोओर्से नेपालक लौव संविधानम लिखल अधिकारहन कार्यान्वयन करैटी थप अधिकारक लाग आवाज उठैना सचेत नागरिकहुँकनक कर्तव्य हो ।

Refrance
i. Chaudhary Ekraj, Barkimar -Tharu lok mahakabya Page 179
ii. Krauskopff Gisele Nepal ka Rajaharu Tatha taraika Tharu page 29-64
iii. Regmi Mahesh C. Regmi reaserch Private LTD, Feb 1, 1981, Regmi reaserch seris Year 13, no. 2 page 21-26
iv. Barabardiya nagarpalikako Barghar pranali samrakshan, sambardhan ra bikas garna baneko ain 2077
v. Nepal ko sambidhan 2072
vi. National Guideline for Sickle Cell Disease and Thalassemia Management (Clinical Guideline for doctor’s nurses and paramedics) ministry of health population and inviorment of Nepal, Page 2-3.
vii. Sickle cell Disease and Thalas semia a training mannual for health workers, ministry of health population and inviorment of Nepal, page 1-3.
viii. Dwanda pidit paswar chitra INSEC
ix. CONFLICT-RELATED DISAPPEARANCES IN BARDIYA DISTRICT 2008, United Nations Office of the High Commissioner for Human Rights.

(पत्रकार एकराज चौधरीसे लिखल इ कार्यपत्र थारु आयोगसे मंगरके रोज धनगढीमे आयोजित थारु समुदायके भलमन्सा/बरघर ओ स्थानीय थारु जनप्रतिनिधिहुकनसंग कैगिल छलफल तथा अन्तरक्रिया कार्यक्रममे प्रस्तुत कैगिल रहे ।)

जनाअवजको टिप्पणीहरू